- ۱۶ - از آنان بدست آمده است که قدیمترین همه دوقبالهٔ ملک و باغ است که بخط پهلوی اشکانی بر روی ورق پوست آهو نوشته شده و از اورامان کردستان بدسته آمده است و تاریخ آن به ۱۲۰ پیش از مسیح میکشد زبان پهلوی زبانی است که دورهای از تطوّر را پیموده و با زبان فارسی دیرین و اوستائی تفاوتهائی دارد خاصه آثاری که از زمان ساسانیان و اوایل اسلام در دست است بزبان دری و فارسی بعداز اسلام نزدیکتر است تا بفارسی قدیم و اوستائی، چنانکه بعد از این در جای خود بدان اشاره خواهد شد. زبان پهلوی از عهد اشکانیان زبان علمی و ادبی ایران بود و یونانمآبی اشکانیان بقول محققان ، صوری و بسیار سطحی بوده است و از اینرو دیده میشود که از اوایل قرن اول میلادی ببعد این رویّه تغییر کرده سکه ها و کتیبه ها و کتب علمی و ادبی باین زبان نوشته شده است و زبان یونانی متروک گردیده است و قدیمترین نوشتهٔ سنگی باین خط کتیبهٔ اردشیر اول در نقش رستم و شاپور اوّلست که در شهر شاپور اخیراً بر روی ستون سنگی بدو زبان پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی کشف گردیده است.
زبان پهلوی و خط پهلوی بدو قسمت تقسیم شده است: ۱- زبان و خط پهلوی شمالی و شرقی که خاص مردم آذربایجان و خراسان حالیه( نیشابور-مشهد-سرخس-گرگان دهستان ـ استوا-هرات - مرو ) بوده و آنرا پهلوی اشکانی با پارتی و بعضی پهلوی کلدانی می گویند واصحّ اصطلاحات (پهلوی شمالی) است. ۲ -پهلوی جنوب و جنوب غربی است که هم از حیث لهجه و هم از حیث خط با پهلوی شمالی تفاوت داشته و کتیبههای ساسانی و کتب پهلوی که باقی مانده باین لهجه است و بجز کتاب «درخت اسوریک» که لغاتی از پهلوی شمالی در آن موجود است دیگر سندی از پهلوی شمالی در دست نیست مگر کتیبهها و اوراقی مختصر که گذشت معذلک لهجهٔ شمالی از بین نرفت و در لهجهٔ جنوب لغات و افعال زیادی از آن موجود ماند که بجای خود صحبت خواهیم کرد. ۱ اتفاقاً در همان جای دو عدد پوست آهوی دیگر که قبالهٔ زمینی است بخط یونانی بتاریخ ۱۵۰ ق . م بدست آمده و از اینرو میتوان دانست که در ظرف این مدت (بین ۱۵۰ – ۱۲۰ ) خط بونانی بخط آرامی برگشته است و این در دورهٔ اشکانیان بوده است و دلایلی هست که قدیمتر ازین زمان نیز خط آرامی که خط پهلوی از آن گرفته شده است در ایران متداول بوده و بعد از آمدن یونانیان منسوخ شده و باز دوباره رواح یافته است .
