جستجو و کاوش و خلاصه جمیع اسناد تاریخی و آثار مورخین و فضلا در باب تمدن قدیم و سیر طبیعی افکار و عقاید بشری همین کتاب «تمدن قدیم» است در آن ابهام و اجمال نیست هرچه هست صریح و روشن است، خوانندهٔ دقیق درمی‌یابد که هر جمله این کتاب با چه تفکرات و پس از چه مطالعات و مراجعات نوشته شده. اگر میخواهید عقاید بشر را دربارهٔ روح و مرگ بدانید فصل اول از کتاب اول را بخوانید تا بدانید انسان در ایام پیشین برای دریافت این دو مسئله بی‌جواب چه راهها پیموده و بچه سنگلاخها و چاهها افتاده است. در فصل دوم باین جا مدرسه که آدمیزاد بیچارهٔ بینوا خود گرسنه و برهنه بود و برای مردگان نان و شراب و جامه میبرد و زیر خاک نهان می‌کرد و خویشتن بر روی خاک بی‌آب و بی‌نان جان می‌سپارد. در فصل سوم آتش مقدس و در فصل چهارم مذهب خانوادگی را شرح میدهد و کتاب اول ختم میشود. کتاب دوم کتاب خانواده است. در آن مراسم عروسی و ازدواج و طلاق و پسر خواندگی و قیومت و قرابت و حق تملک و وراثت و حدود قدرت پدر و ترتیب زنگانی اشراف و عامهٔ ناس با عباراتی هرچه واضحتر بیان شده است در کتاب سوم از شهر و کیفیت تشکیل آن و وطن‌پرستی و ظهور قانون سخن میراند فی الجمله کتاب چهارم کتاب انقلاب و کتاب پنجم کتاب زوال حکومت مدنی است. افسوس که من نمیتوانم با این چند سطر چنانکه باید این کتاب نفیس را تعریف و توصیف کنم. برای فهم و ادراک آن باید با دقت و تأمل صفحاتش را از مقابل چشم گذراند دوازده صفحه از پانصد و سی صفحه این کتاب مقدمه‌ای است بقلم آقای فلسفی که بترجمهٔ «تمدن قدیم» خدمت بزرگی بعالم ادبیات فارسی کرده‌اند و دیگر ترجمهٔ حال مصنف آنست که آقای نفیسی نگاشته‌اند
گذشته از رنج فراوانی که آقای فلسفی در ترجمه این رسالهٔ گرانبها کشیده‌اند برای آسانی کار خوانندگان اسامی خاص و اصطلاحات کتاب را جمع آورده فرهنگی ساخته بآخر کتاب افزوده‌اند و از این راه خدمتی دیگر انجام داده‌اند. سعدی استاد بزرگ گفت مشک آنست که خود ببوید نه آنکه عطار بگوید. من عطار نیستم کهم چیزی بگویم و لکن ترجمه کتاب تمدن قدیم مشگی است از تمجید بی‌نیاز که خود میبوید و در فضای علم و ادب دماغ عشاق حقیقت و معرفت را معطر میکند و امید است که آقای فلسفی باین ذوق و سبک مطلوبی که در ترجمه دارند خواستاران و مشتاقان ادبیات و معارف اروپائی را همیشه بترجمه آثار نویسندگان بزرگ فرنگستان خوشدل سازند.
