ا مقصود اینکه در طبیعت دست صانع آشکارا دیده میشود . ولتر تصديق دارد که این دلایل در اثبات صانع استحسان است ، وبرهـان نیست ولیکن می گوید استحسانی است که یقین می آورد ، وبهتر از آن براهین فلسفی است که غالبا فهمیده نمیشود ومفيد يقين هم نیست . در مسئله جبر واختبار تحقیقات ولتر به اینجا منتهی میشود که وجوب ترتب معلول را برعلت منکر نمی توان شد ، و بنا بر این عزم و اراده انسان خودسرانه نیست ، چـون هر چه را قصد می کند علتی دارد ، اینقدر هست که موافق اراده خود می تواند عمل کند ، و مختار بودن همین است .
نفس انسان آیا روحانی است یا جسمانی؟ و آیا باقی است با فانی ؟ آیا ماده قوه ادراك میتواند داشته باشد ؛ وماده چیست و آیا قدیم است یا حادث ؛ اینها مشکلاتی است که به عقیده ولتر حل شدنی نیست، و بحث آنها هم برای زندگانی بشر سودی ندارد، آنچه می دانیم ودانستنش سودمند است ؛ اینست که علم نفع وجها زیان دارد وراه کسب علم حس و تجربه است ، وراه سعادت اینکه مردم به یکدیگر ستم و بیداد نکنند ، ومدار امور برداد وقانون ورسایت حق باشد ،و نیکوکار آنست که خیر عموم را بخواهد ، وعدل و داد امری است که فطرت بر آن حکم می کند ، وطبیعت و فطرت را نمی توان تبدیل نمود ولیکن تبدیل جهل به علم میسر ودر تربیت نفوس مؤثر است.
بخش چهارم
روسو
«ژان ژاك روسو»[۱] در سال ۱۷۱۲ در شهر ژنو زاده ،و در زندگانی بدبخت بوده است ، مادرش زود از دنیا رفت و پدرش
- ↑ Jean Jacques Rousseau
