بزرگترین و مهمترین قانون طبیعت ، قانون رابطه علت معلول است که محض اختصار قانون علیت می نامیم، و آن نتیجه همان قاعده با عبارت دیگری از آنست که در آغاز گفتیم که هر امری که در يك مورد حادث شد ، در همه موارد متشابه نیز حادث می گردد وجريان امور طبیعت در یکسان است، و آن چنان است که در یافته ایم که : هر امری که حادث می شود البته مقدم برار امر دیگری هست؟ امر حادث تالی او است ، چنانکه : هر گاه امر مقدم وجود باشد . امر تالی هم البته موجود می شود و گرنه نمی شود ، پس امر مقدم راعلت ياسبب یا مؤثر می گوئیم : وامرتالی را معلول یا اثر می نامیم.
درواقع هیچ امری نیست که تالى يك مقدم تنها باشد . و همیشه مجموعه ای از احوال و امور است که شرایط حتمی حدوث امر دیگر است. و آن شرایط بعضی منفی و بعضی مثبت است ، یعنی بعضی چیزها باید باشند و بعضی چیزها باید نباشند ، تا آن امر حادث شود اما شرایط منفی ، یعنی موانع بسیارند و نمی توان همه را در نظر گرفت و حاجت به ذکر آنها هم نیست .
شرایط مثبت نیز البته بسیارند ، اما در همه مورد اکثر آنهـا محل توجه نمیشوند چون حاجت به توجه به آنها نیست ، وذكر آنها همه ممکن هم نمی باشد . مثلا ، جوش آمدن آب در سماور شرطش وجود کره زمین است ، و وجود آب در کره زمین ، و در محلی که در نظر است ، ووجود سماور ووجود کسی که آب در سماور بریزد ، ووجود ذغالی که در سماور بیندازند و آتشی که بیفروزند تا گرمی از آن حادث شود ، که آب را به جوش بیاورد و همه آنچه ذکر شد هريك به جای خود شرایطی دارند که باید موجود باشند ، وموانعی که باید مفقود باشند اما همه این شرایط وموانع توجه وذکرشان نه محل حاجت ونه ممکن است ؛ اینست که اکتفا می شود به اینکه بگویند : رسیدن گرمی آتش به آب سماور علت جوش آمدن آب است .
در باب قانون علمیت و حقیقت آن بحث بسیار است ، و بعضی از آن بحثهارا استوارت میل در کتاب منطق خود پیش کشیده است ، اما
ما اگر بخواهیم وارد آن بحثها شویم سخن دراز میشود ، اینقدر هست
