به حقیقت برسیم خواهیم یافت که حرکت اصل است، و مکان یا بعد به واسطه حرکت در ذهن مصور میشود . در واقع ذهن خطا می کند که بعد را ثابت می گیرد ، و بر حرکت مقدم می پندارد و سببش اینست که چون عقل برای عمل کردن است محتاج است به اینکه چیز ثابتی فرض کند ، و سکونی قبل از حرکت قائل شود و حال آنکه نه زمان مجرد حقیقت دارد نه مکان یا بعد مجرد ، واین هر دو تصوری است که برای ذهن نظر به حاجت عملی دست می دهد و حقیقت استمرار و تحول احوال است.
این مبحث ماده ومناسبتش با روح وخودآگاهی، نیز تحقیق عميق مفصلی است که ما فقط اشاره ای از آن کردیم و برای تفصیلش بیش از این جا نداریم.
***
در کتاب معتبر خود که آن را تحول خلاق نامیده است. بر گسن به تحقیق در امر حیات یعنی جان و جانداری می پردازد ، و به این مناسبت در بحث تحول موجـودات و رای داروین وارد میشود ، و تصدیق می کند که موجودات جاندار در حال تحول وارتقاء بوده و هستند ، و از مراتب بسیار پست و ساده آغاز کرده به مدارج کمال رسیده اند ، جز اینکه سیرحیات در راه کمال در چندین خط مختلف بوده است ، یکی از خطوط خط گیاه است که مواد حیاتی وغذائی را مستقیما از عناصر طبیعی می گیرد ، یکی دیگر خط سیر جانوران است که مواد غذایی را بیشتر از نباتات در می یابند ، جانوران هـم دو رشته بوده و دو نوع سیر کرده اند ؛ یکی رشته ای که منتهی به ظهور جانوران موسوم به هوام شده ومرتبة كما لش مورچه وزنبور است که به حالت اجتماع زندگی می کنند، دوم رشته ای که به جانوران استخواندار و چهار پایان رسیده ، وسرانجام به نوع بشر منتهی شده که آن نیز در زندگی محتاج به اجتماع است.
این دو رشته از جانوران گذشته از اینکه چگونگی ساختمان بدنی آنها مختلف است وسیله ای که برای پیش بردن امر زندگانی دارند
