پیش می آید که آنچه باعث تحول و تنوع موجودات میشود چیست ؟ و چه چیز ماده را بر می انگیزد که به این صورتها در آید؟ علمای طبیعی و داروین و اسپنسر آن را خاصیت خود ماده پنداشته اند که بر حسب تصادف و پیش آمد امور خارجی تغییراتی دست می دهد ، و این صورتها را پیش می آورد، و گفتیم که آنان جهان را به ماشین مانند کرده اند[۱] بعضی دیگر برای جریان امور طبیعی غایتی فرض کرده اند ، که تحولات برای رسیدن به آن غایت است ، مثل اینکه برحسب اراده مـدر کی مانند اراده انسان واقع میشود[۲] تصور ماشینی جهان نظر به گذشته دارد ، یعنی حال را نتیجه ماضی میداند اعتقاد به علت غائی نظر به آینده دارد ، یعنی حال را مقدمه آینده می پندارد.
بر کن اگرچه به نظر جماعت دوم متمایل تر است ، هيچيك از این دو نظر را تمام و درست نمی داند و معتقد است که در طبیعت قوم ایست که او را به سوی حیات می کشاند ، و آن قوه را نشاط حیاطی می نامد[۳] که قوه ایست واحد ولیکن چون در ماده عمل می کند به واسطه مقاومت ماده می شکاند ، و مانند نارنجکی می ترکد و پخش می شود ، و به شعبه های بسیار منشعب می گردد ، و به صورت اجناس و انواع و اصناف و افراد در می آید . و با داروین و لامارك و پیروان آنان این اختلاف نظر را دارد که مانند ایشان ظهور اجناس ر انواع را به تحول پیوسته تدریجی نامحسوس نمیداند ، بلکه معتقد است که چون ماده مستعد شد اجناس و انواع ناگهان صورت میگرند اینست که گفتیم : نشاط حباتی مانند نارنجك می ترکد.
چون در احوال قوة حياتي با نظر تأمل می نگریم خاصیت اصلی او را چنین در می یابیم که : جریانی است از تخمی به تخـم دیگر و
