امّا از قسم سوّم آنچه در سلسله نسخه‌هاى متّحدالشّكل غير از الف و ب موجود هست مجموعاً از ۲۰ صفحۀ متن ما تجاوز نميكند در صورتيكه مقدار موجود در الف كه در اين قسمتها از ب نيز كاملتر است بر ۱۴۰ صفحه بالغ است.
۲ – در جميع اين نسخه‌ها كه ب نيز در اين مورد مانند آنهاست پس از ختم قسم اوّل كه آخر جلد حاضر است قسمتى است بعنوان «قسم دوّم» و عنوان آن اين است: «در ابتداى دولت آل وشمگير و آل بویه و مدّت استيلاى ايشان بر طبرستان». اين قسمت بتمامى از نسخۀ الف افتاده يعنى نسخۀ ب با اينكه مؤلف مسلّما تاريخ ايّام استيلاى آل وشمگير و آل بويه را بر طبرستان نوشته بوده[۱] اين تفصيلات را ندارد و از وضع نسخه نيز معلوم ميشود كه از نسخه‌اى كه كاتب الف در دست داشته افتاده بوده است.
بتفصيلى كه در مقدّمه و حواشى جلد دوّم نوشته‌ايم اين قسمت كه بعنوان «قسم دوّم» در ساير نسخه‌ها بغير از الف هست و برابر با ۳۲ صفحه از متن ما ميشود بهيچوجه از مؤلّف اصلى تاريخ طبرستان نيست و دلايل اين مدّعى را از اختصار مطلب و شيوه‌هاى انشاء مختلف و اغلاط تاريخى بسيار فاحش و استنساخ هر قسمت از آنها بعين عبارت از كتابهاى معلومى در آنجا يادآور شده‌ايم. اين قسم دوّم را خواننده‌اى بخيال خود براى پر كردن جاى خالى قسمت مفقوده از كتاب تاريخ طبرستان از اينجا و آنجا التقاط نموده و بوضع ناخوشى بهم پيوسته و بدون هيچگونه تصريحى در ميان اين كتاب گنجانده است. جاى بسيار تأسّف است كه يكى از قسمتهاى دلكش تاريخ محمّد بن حسن بن اسفنديار يعنى قسمت مربوط بآل بويه و آل زيار و ابتداى تاريخ آل باوند بكلّى از دست رفته است و عجب اين است كه تاكنون هيچكس پى باين مطلب مهمّ نبرده و همه معلومات ناقص مغلوطى را كه در نسخه‌هاى معمولى تاريخ طبرستان در اين موضوعها هست از مؤلّف اصلى دانسته و با همان اغلاط واضح بنام او نقل كرده اند. ما براى آنكه رشتۀ تاريخ پيوسته بماند با آنكه علم باصلى نبودن اين «قسم دوّم» پيدا كرده‌ايم و در نسخۀ الف هم چنانكه گفتيم از آن اثرى نيست باز آنرا عيناً در اوّل
جلد دوّم بطبع رسانده‌ايم و در پائين صفحات اشاره كرده‌ايم كه هر قطعه از اين قسمت
- ↑ رجوع كنيد بصفحات ۱۴۰ و ۱۴۲ كه در آنجا مؤلّف تفصيل احوال قابوس وشمگير را بمجلّد دوم حواله ميكند.
