طبرستان چنانکه خود تصریح نموده شرح ایّام آل باوند بوده است از ابتدای ملک ایشان تا انجام کار آن سلسله. وقایع بعد از قتل رستم بن اردشیر بن حسن را تا سال ۷۵۰ که در این نسخه‌ها هست و در الف نیست باز دیگران بر این کتاب افزوده‌اند و شاید آن هم کار همان کسی باشد که قسم دوّم گمشدۀ کتاب اصلی را از پیش خود درست کرده و در آن گنجانده است.
در سال ۱۳۰۳ که نسخۀ الف بدست نگارنده افتاد دیدم که آن علاوه‌بر تاریخ محمّد بن حسن بن اسفندیار شامل نسخۀ نایاب تاریخ رویان تألیف مولانا اولیاءاللّه آملی نیز هست و این کتاب نیز که ما از وجود آن فقط از طریق تاریخ طبرستان سیّد ظهیرالدّین مرعشی خبر داشتیم و تصوّر میرفت که از دست رفته بدست آمد و پس مطالعۀ آن و مقایسۀ خاتمۀ آن کتاب با خاتمۀ نسخه‌های معمولی تاریخ محمّد بن حسن بن اسفندیار قطع شد که قسمت الحاقی تاریخ طبرستان تقریباً بعینها همان قسمت آخر تاریخ رویان اولیاءاللّه آملی است و الحاق‌کننده برای آنکه ذیل وقایع را تا سال ۷۵۰ که سال قتل شاه غازی فخرالدّوله حسن آخرین ملوک مازندران است بیاورد این قسمت را از تاریخ اولیاءاللّه برداشته و بآخر تاریخ محمّد بن حسن بن اسفندیار ملحق ساخته است.
چون تاریخ اولیاءاللّه بطبع رسیده[۱] مقایسۀ قسمت آخر آن با ذیلهای موجود در نسخه‌های معمولی تاریخ طبرستان کاری آسان است و هرکس میتواند با این عمل بصحّت این نکته پی ببرد.
۵ – از آنجا که تاریخ کتابت عموم نسخه‌های معروف از تاریخ طبرستان بغیر از الف همه نسبةً جدید است اغلاط و تحریفات آنها از حدّ شماره بیرون است. اگر نسخۀ الف در دست نبود علاوه بر مفقود ماندن بسیاری از اشعار و عبارات و قسمتهای کثیری از اصل کتاب که در نسخه‌های دیگر نیست نه فهم صورت صحیح این اغلاط و تحریفات میسّر میشد نه درک اختلال وضع کتاب و سقطات آن.
کلیّۀ خاورشناسانی که تاکنون با کتاب محمّد بن حسن بن اسفندیار سروکار
- ↑ در سال ۱۳۱۳ شمسی در طهران بتوسّط کتابخانۀ اقبال و آقای عبّاس خلیلی.
