۲۸
مطلب‌دار و معلّم دانا و مجسمه و موسیقی و علم و معرفت میخواهند نه تقلید ابلهانه و ظاهرسازی و تغییر لغت و الفبا و عجز و الحاح که ای فرنگیان برای رضای خدا ما را در جمع خود بپذیرید مگر نه ما مثل شما لباس میپوشیم و از چپ براست مینویسیم. باین بیچارگان سست‌عنصر از مصدر جلال فرنگی خطاب میرسد که «ای ظاهربینان جامه و خطّ و زبان و دین نشان تمدّن فرنگی نیست. اهل مملکت «هائی‌تی» بزبان فرانسه تکلّم میکنند و عیسویند و پیش از شما کت و شلوار و کلاه لبه‌دار داشتند و متمدّن نیستند و ابن‌سینا و ابوریحان بیرونی و ابن‌رشد قرطبی و افلاطون و فردوسی و خیّام کراوات رنگارنگ و کلاه بادگیر مانند نداشتند و متمدّن بودند.»
تمدّن رواج علم و ادب و هنرست و اصولش در همه جا و همه وقت یکیست و صفتش تغییر میکند نه ارکانش. امروز روز تمدّن فرنگیست و دیروز عهد تمدن ایرانی و عربی و رومی و یونانی و مصری و بابلی بود و فردا تمدّن صفتی دیگر خواهد داشت امّا با این جنگ و فکر جنگ و این دروغ و ظلم و ریائی که در سراسر عالم هست شاید قرنها پیش از آنکه زمین از نور خورشید بی‌نصیب گردد و بمیرد و در سردی و تاریکی جاودانی فرو برود و نسل بشر نابود شود خود تمدّنی در میان نباشد.
پس چه باید کرد؟ آیا باید طیّاره و ترن را نادیده گرفت و در کجاوهٔ ظریف بالش‌دار بر پشت اسب و قاطر سفر کرد و در کاروانسرای شاه عبّاسی با نیش غریب گز ساخت و منکر وجود فیلم و رادیو شد و ببهانه آشنائی با گفته‌های بدیع سعدی و مولوی از مطالعهٔ افکار بلند افلاطون و ارسطو و دانته و نیوتن و داروین محروم ماند و موسیقی خیال‌انگیز فرنگی را معدوم شمرد و غافل از سیر حکمت و فلسفه در اروپا و آمریکا و هندوستان
