برگه:Azari-zabane-bastan.pdf/۱۲

این برگ هم‌سنجی شده‌است.

گفتار دوم

ترکی چگونه و از کی بآذربایجان راه یافته؟..

زمان سلجوقیان یا روزگار کوچ ترکان:

از آنچه تا اینجا گفتیم پیداست که آذربایجان تا سده های پیشین تاریخ هجری مردمش جز از آریان یا ایران، و زبانش جز از ریشه آری نبوده و تا سده ششم آذری زبان آنجا بوده. پس باید پرسید که «ترکی چگونه و از کی بآذربایجان راه یافته؟!..».

آنچه ما جسته ایم و میدانیم ترکی بآذربایجان از زمان سلجوقیان و از راه کوچ ایلهای ترک درآمده. پیش از آن اگر در تاریخ نشانی از بودن ترکان در آذربایجان پیدا کنیم بیگمان جز دسته اندکی نبوده اند و پس از زمانی از میان رفته اند.

باید دانست درآمدن سلجوقیان بایران و چیره شدن ایشان بیش از آنچه در کتابها نمایانست ارج میدارد. اگر این راست است که باید هر پیشآمدی را از روی نتیجه های آن بسنجیم باید جنگ دندانقان و فیروزی را که سلجوقیان در آن جنگ بر سلطان مسعود غزنوی یافتند یکی از بزرگترین پیشآمدهای تاریخی بشماریم. زیرا در نتیجه آن جنگ و فیروزیست که ترکان بانبوهی در ایران و عراق و سوریا و آسیای کوچک پراکنده شدند و چندین پادشاهی بزرگی از آنان پدید آمد و دامنه شهرگشاییهای آنان تا آنسوی رود دانوب در اروپا کشیده گردید.

کسانیکه از تاریخ آگاهند این میدانند که ترکان در زمان اشکانیان، بانبوهی فراوان، بمرز ایران رسیدند و در آنجا نشیمن گرفته و بنیاد پادشاهی نهادند. ولی در آنزمان اشکانیان، و پس از ایشان ساسانیان بنیرویی که میداشتند همیشه جلو آنان را میگرفتند. سپس نیز چون ساسانیان برافتادند تازیان در برابر ترکان جای آنان را گرفتند و تا سیصد سال بیشتر همیشه جلو آنان را میگرفتند. سپس نیز چون رشته کار تازیان از هم گسیخت سامانیان همواره سیصد هزار سواره و پیاده در مرز کشور نگاهبان میگماردند و راه ترکان را باز نمیگزاردند. همین رفتار را سلطان محمود و پسرش مسعود نیز مینمودند. اینان گرچه خود ترک بودند میان ایرانیان بزرگ شده و دربارشان یک دربار ایرانی بود، و اینست راه بروی ترکان باز نمیداشتند. دسته هایی را که خودشان آورده بودند چنانکه خواهیم دید از آن نیز پشیمانی مینمودند.

هزارسال کمابیش ترکان در مرز ایران ایستادند، و در این میان شماره ایشان بس انبوه گردیده و دسته های دیگری از پشت سر بآنان پیوستند و همیشه آماده کوچ و پیشرفت میایستادند، و چون طغرل بیک و برادرانش در سال ۴۳۱ سلطان مسعود را شکستند و بر خراسان دست یافته بنیاد فرمانروایی گزاردند و بدینسان راه کوچ باز گردید، گذشته از گروه بسیار انبوهی که با خود سلجوقیان آمدند و سپاه ایشان بودند، گروههای دیگری از پشت سر پیاپی رسیدند و شاید بیست سال نگذشت که بهر گوشه ایران پراکنده شدند، و دسته هایی از آنان تا بعراق و دیگر جاها پیش رفتند.

اگر کسانی کتاب ابن اثیر و دیگر کتابها را بخوانند و تاریخ سده های اسلامی را گام بگام پیش آیند نیک خواهند دید که آمدن سلجوقیان رنگ دیگری بجهان اسلام داده و روزگار نوینی را باز کرده، و در همه جا رشته کارها بدست