تناسب و تعادل، چنانچه ارکان اربعهٔ (زیبائی) نباشند، لااقلّ چهار شرط اساسی آنرا تشکیل میدهند. و این هر چهار شرط، در شکل محدود و محصور رباعی با کمال وضوح تجلّی و جلب نظر مینماید. آهنگ مخصوص قافیهٔ مصراع سوّم که غالباً آزاد و مسکوت گذاشته میشود، در میان قافیه‌های هماهنگ سه مصراع دیگر و بالعکس؛ یعنی سه قافیه هماهنگ در اطراف یک قافیهٔ آزاد، باقتضای تداعی اضداد، آهنگ مجموع رباعی را باعلی درجهٔ جلوهٔ با جاذبهٔ خود ارتقا میدهد.
از حیث معنی و مضمون، هدف اصلی رباعی، تبلیغ و تلقین نکتهٔ دقیق و لطیفه ظریفی است تامّ و در عین حال، قابل گنجایش در یک مصراع واپسین یا منتهی در دو مصراع اخیر و مصراع‌های پیشین، همیشه، وظیفه مقدّمه‌ای را ایفا میکنند و تمهید این مقدّمه هرچه با تناسب بیشتر صورت گیرد، بهمان اندازه بجلوه و جاذبهٔ رباعی میافزاید. گویندگان مقتدر، غالباً، در دو یا سه مصراع اوّل مقدّمهٔ مناسبی چیده و در یک یا دو مصراع اخیر مطلب منظور را بدان مقدّمه الحاق کرده؛ یک شاهکار تامّ و کاملی را در داخل قاب مربّع و مزیّنی، با زیباترین وجهی جا میدهند. و چون مرسوم این بوده که هر شاعر سخنوری که اعتماد بقریحهٔ خود داشته باشد، در همهٔ انواع و اشکال نظم مبادرت بامتحان طبع و تجربهٔ هنر نماید؛ بدین سبب، تقریباً، هر ادیبی سهل است؛ بلکه هر شاعر و ناظمی هم که از میان طبقهٔ عامّه برخاسته، لااقلّ، با ساختن چند رباعی، این رسم معمول و متداول را رعایت نموده است.
هرچند تعداد گویندگان ماهر و زبر دست رباعی ممکن است که بدون مبالغه از صدها نفر تجاوز نماید و حتّی میتوان گفت که در کتب تذکره بنام شاعر معروفی که رباعی نگفته باشد، تصادف نمیتوان کرد و در میان آنان سخنوران صاحب نبوغ و دهائی بوده‌اند که بوسیلهٔ همین وجیزه‌های چهار مصراعی استعداد خارق‌العاده و شخصیّت ممتاز خود را بمنصهٔ ظهور و ثبوت رسانیده‌اند؛ ولی با همهٔ مراتب، سبک و شیوهٔ خیام در ساختن رباعی علیحدّه و مخصوص بخود او بوده و در واقع سرآمد اساتدهٔ
