مقایسهٔ خیام با اماثل و اقران
چنانچه در ضمن مباحث گذشته اشاره شده، ناقدان مغرب زمین خیام را با بعضی از شعرا و فلاسفهٔ اروپایی از قدیم و جدید مقایسه کرده‌اند که قدیمترین آنان اپیکور فیلسوف معروف یونانی است. هر چند از این حکیم یونانی، جز یکی دو نامه، اثری باقی نمانده، ولی شاعر شهیر رومی: لوکرچیوس که سابقاً معرّفی شده، پس از استقرا و استقصاء آثار او، افکار و عقاید وی را، تحت عنوان (طبیعت اشیاء)[۱] بسلک نظم کشیده و بیادگار گذاشته است و چون بنا برعقیدۂ ارباب اطّلاع، لوکرچیوس، در این منظومه، فلسفهٔ اپیکور را عیناً تقریر کرده است؛ مقایسه افکار لوکرچیوس در این منظومه برای تشخیص مشابهت خود او و اپیکور، هر دو، با خیام کافی خواهد بود و شاید همهٔ آنانکه در صدر مقایسهٔ خیام با اپیکور برآمده‌اند، همین منظومهٔ لوکرچیوس را معیار آزمایش خود قرار داده باشند؛ زیرا که علی الّظاهر وسیلهٔ دیگری در دسترس‌شان نبوده است.
منظومهٔ لوکرچیوس را مرحوم رضا فیلسوف مورد مطالعهٔ دقیق قرار داده و نتیجهٔ مطالعات خود را در مقدّمه‌ای که برای رباعیّات خیام نوشته، مفصّلاً شرح داده و خلاصهٔ آن، ذیلا، نقل میشود:
«این اثر لوکرچیوس، منظومهٔ مفصّلی بوده در شش جلد و با آنکه پاره‌ای از ابیات و قطعات آن ضایع شده و از میان رفته، بازهم، یکهزار و دویست و هشتاد و شش مصراع از آن باقی مانده که راجع به بیان و مدافعهٔ کافّهٔ مسائل مربوط به افکار و عقاید اپیکور است و در آن اوان در میان حکما مورد بحث بوده؛ از قبیل خلاء، ملاء، آتم، حرکت، زمان، مکان و امثال اینها».
«این منظومه، از نقطهٔ نظر تاریخ علم و فلسفه اهمیّت بسزائی دارد. اما از لحاظ جنبهٔ هنری، آن قدر هست که موزون است؛ حتی مقفّی هم نمیباشد و چنانچه پارهٔ
- ↑ De Natura Rerum
