زحمت مطالعه و مقایسهٔ سخنان این دو شاعر را بر خود هموار نمایند». حالا، باید دید که این نظریهٔ امین ریحانی تا چه حدّی مقرون بحقیقت است.
خیام را تاحال بقدر مقدور شناخته‌ایم. زندگانی ابوالعلاء هم تاریخچهٔ مضبوط و معلومی دارد. شاگردان و معاصران و شارحان آثار وی و نویسندگان تراجم احوال، شرح حال اورا مفصّلاً ثبت و ضبط کرده‌اند.
ابوالعلاءِ معرّی، روز جمعه بیست و هفتم ربیع الاوّل سال ۳۶۳ هجری قمری در معرّه بدنیا آمده و در اوایل سال ۳۶۷ نابینا شده و روز جمعه دوّم یا سوّم ربیع الاول سال ۴۴۹ درگذشته است. چنانچه ولادت خیام را در اوائل دههٔ دوّم قرن پنجم هجری قمری و وفات او را در اواخر دههٔ اوّل قرن ششم بگیریم[۱] دورهٔ جوانی خیام مصادف با بحبوحهٔ شهرت معرّی میگردد. در گذشته دیدیم که او در مجلس فرید کاتب یکی از قصاید معرّی را انتقاد میکرده[۲] و در آینده نیز خواهیم دید که وی در ساختن اشعار عربی قدرت و تسلّط کاملی داشته است. البته، چنین شخصی هرگاه بمطالعهٔ همهٔ آثار معزّی موفق نشده باشد؛ لااقلّ قسمت عمده‌ای از اشعار اورا دیده و خوانده است، و نیز، شبهه نیست که این دو شاعر حکیم در بعضی از مباحث فلسفی و مسائل عقیده‌ئی مشابهتهائی بهمدیگر دارند؛ ولیکن این تشابهات در مطالبی است که بخاطر هر متفکّری راه یافته و او را، خواه و ناخواه، بخود مشغول میدارد و نابغه‌ای مانند خیام که هرچند در خانوادهٔ متدیّنی تربیت یافته؛ ولی پس از شروع بتحصیل حکمت، تطور افکار، او را تا لب پرتگاه انکار مطلق یا نیهیلیزم کشانیده، بهیچوجه احتیاجی نداشته است که افکار ریبی خود را از معرّی اقتباس نماید.
گرچه از دور و در بدو نظر شباهت زیادی در میان این دو سخنور حکیم مشاهده میشود؛ ولی قدری از نزدیک و با اندک دقّتی، فرقهای فاحشی، از لحاظ سبک
- ↑ راجع بتاریخ تولد و وفات خیام و مدت عمر او در قسمت اخیر مبحث (خیام و مأخذهای فارسی) شرح مفصلی نگاشته شده است.
- ↑ انتقاد خیام از قصیده عینیه معری و ایراد زمخشری بر او در قسمت اول مبحث (خیام و مأخذهای عربی) مذکور است.
