کلیات سعدی/بوستان/باب اول/همی تا برآید به تدبیر کار

  همی تا برآید بتدبیر کار مدارای دشمن به از کارزار  
  چو نتوان عدو را بقوت شکست بنعمت بباید در فتنه بست  
  گر اندیشه باشد ز خصمت گزند بتعویذ احسان زبانش ببند  
  عدو را بجای خسک زر بریز که احسان کند کُند دندان تیز  
  چو دستی نشاید گزیدن ببوس که با غالبان چاره زرقست و لوس[۱]  
  بتدبیر رستم درآید ببند که اسفندیارش نجست از کمند  
  عدو را بفرصت توان کند پوست پس او را مدارا چنان کن که دوست  
  حذر کن ز پیکار کمتر کسی که از قطره سیلاب دیدم بسی  
  مزن تا توانی بر ابرو گره که دشمن اگرچه زبون دوست به  
  بود دشمنش تازه و دوست ریش کسی کش بود دشمن از دوست بیش  
  مزن با[۲] سپاهی ز خود بیشتر که نتوان زد انگشت با نیشتر  
  و گر زو تواناتری در نبرد نه مردیست بر ناتوان زور کرد  
  اگر پیل زوری و گر شیر چنگ بنزدیک من صلح بهتر که جنگ  
  چو دست از همه حیلتی در گسست حلالست بردن بشمشیر دست  
  اگر صلح خواهد عدو سر مپیچ و گر جنگ جوید عنان بر مپیچ  
  که گر وی ببندد در کارزار ترا قدر و هیبت شود یک هزار  
  ورو پای جنگ آورد در رکاب نخواهد بحشر از تو داور حساب  
  تو هم جنگ را باش چون کینه خواست[۳] که با کینه ور مهربانی خطاست  
  چو با سفله گوئی بلطف و خوشی فزون گرددش کبر و گردنکشی  
  باسبان تازی و مردان مرد برآر از نهاد بداندیش گرد  
  و گر می برآید بنرمی و هوش بتندی و خشم و درشتی مکوش  
  چو دشمن بعجز اندر آمد ز در نباید که پرخاش جوئی دگر  
  چو زنهار خواهد کرم پیشه کن ببخشای و از مکرش اندیشه کن  
  ز تدبیر پیر کهن بر مگرد که کارآزموده بود سالخورد  
  در آرند بنیاد رویین ز پای جوانان بنیروی و پیران برای  

***

  بیندیش در قلب هیجا مفر چه دانی که زان که باشد[۴] ظفر؟  
  چو بینی که لشکر ز هم دست داد بتنها مده جان شیرین بباد  
  اگر بر کناری برفتن بکوش و گر در میان لبس دشمن بپوش  
  و گر خود هزاری و دشمن دویست چو شب شد در اقلیم دشمن مایست  
  شب تیره پنجه سوار از کمین چو پانصد بهیبت بدرد زمین  
  چو خواهی بریدن بشب راهها حذر کن نخست از کمین گاهها  
  میان دو لشکر چو یکروز راه بماند، بزن خیمه بر جایگاه  
  گر او پیشدستی کند غم مدار ور افراسیابست مغزش برآر  
  ندانی که لشکر چو یکروزه راند سر پنجهٔ زورمندش نماند  
  تو آسوده بر لشکر مانده زن که نادان ستم کرد بر خویشتن  
  چو دشمن شکستی بیفکن علم که بازش نیاید جراحت بهم  
  بسی در قفای هزیمت مران نباید[۵] که دور افتی از یاوران  
  هوا بینی از گرد هیجا چو میغ بگیرند گردت بزوبین و تیغ  
  بدنبال غارت نراند سپاه که خالی بماند پس پشت شاه  
  سپه را نگهبانی شهریار به از جنگ در حلقهٔ[۶] کارزار  

***


  1. در بعضی نسخه‌ها این بیت نیست و در بعضی دیگر مصرع دوم بعبارت دیگر و لایقرء است.
  2. بر.
  3. خاست.
  4. چه دانی کز آنها که یابد.
  5. مبادا.
  6. بسی بهتر از جنک در.