۳۷
در کتاب خود که یکی از بهترین سفرنامه‌های عالمست، اوضاع ایران اواخر ایّام صفوی را از جزئیات آداب و رسوم درباری تا کیفیّت وصول مالیات و خربزه‌کاری، همه را شرح میدهد و سر جان ملکم در میان گیرودار کارهای لشگری و کشوری کتب معتبر تألیف و تصنیف میکند و تاریخ ایرانش یکی از آنهاست. همراهان سرتیپ گاردان سفیر ناپلیون در دربار فتحعلیشاه چندین کتاب سودمند مینویسند و گویی نو فرستادهٔ ناپلیون سیم در دربار ناصرالدّین‌شاه مؤلفات مهمّ و پر از لطف و معنی خویش را بر گنجینهٔ زبان فرانسه میافزاید. لرد کرزن با وجود کار بسیار و پشت درد دائم، چه در ایّام وزارت و سیاستمداری و چه در هنگام فرمانفرمائی هندوستان و چه بعد از آن پیوسته بتألیف و تصنیف میپردازد و کتابش در باب ایران جزئی قلیل از نوشته‌های کثیر اوست. کری قنسول فرانسه در تبریز کتاب شرایع را بفرانسه ترجمه میکند و آرنولد ویلسن انگلیسی «خلیج فارس» و «فهرست کتب راجع بایران» و چندین کتاب دیگر مینویسد. مجموعهٔ کتب و مقالات فرنگیان خود باقیانوسی میماند و آنچه در باب ایران و فارسی نوشته‌اند در آن قطره‌ای بیش نیست و ما در این میان با کارهای مهمی که در پیش داریم و با ضررهای مادّی و معنوی که از خودی و بیگانه بما رسیده است بیکار و بیمار عمر خویش را ضایع میکنیم و هر روزی عذری میآوریم و بهانه‌ای میتراشیم که از کار کردن بگریزیم.
در عهد سلطنت فتحعلیشاه سفرائی از هندوستان و انگلستان و فرانسه و روس تزاری بایران آمدند و مجموع مؤلّفات ایشان و همراهانشان در باب ایران خود کتابخانهٔ کوچکی را پر میکند و در صد و پنجاه سال اخیر
