نویس شد (دهخدا) و حتی «ارانی» که اولین نفر بود که کوشید تا معارضات طبقاتی را در مجله «دنیا» توضیح بدهد نیز غافل نماند از تظاهرات لامذهبی و حزب توده که خود تابعی بود از محرکی که شخصیت پرستی استالین را در تمام دنیا تبلیغ می‌کرد نه به عنوان یک ایسم سیاسی که به عنوان مذهبی. جدید. و اگر کار سید جمال الدین افغانی نگرفت یکی هم به این دلیل بود که نتوانست مثلاً میرزا آقا خان را از تظاهر به لامذهبی باز دارد تا فقط به معارضه با سلطنت جابر قاجار بسنده کنند و به این طریق انگ تکفیر روحانیت متحجر زمان را هم برای‌ایشان خرید و هم برای خود و به این صورت بود که نهضت‌ایشان منزوی ماند و به جماعت دسترسی نیافت و بی‌اثر شد. ارزیابی حرکت‌های روحانیت و روشنفکری
اکنون می‌خواهم با نگاهی سریع حاصل مبارزات اجتماعی صدساله اخیر را طرح کنم و نشان بدهم که هر جا روحانیت و روشنفکری زمان با هم و دوش به دوش هم یا در پی هم می‌روند در مبارزه اجتماعی بردی هست و پیشرفتی و قدمی به سوی تکامل وتحول. و هر جا که این دو از در معارضه با هم در آمده‌اند و پشت به هم کردهاند یا به تنهایی در مبارزه شرکت کردهاند از نظر اجتماعی باخت هست و پسرفت و قدمی به سوی قهقرا. تا منع تنباکو روحانیت و روشنفکری به موازات هم و در تباعد از یکدیگر گام می‌زنند و هر دو بی اثرند. در ماجرای تحریم تنباکو که روحانیت به تنهایی عمل کرد و ظاهراً برد یعنی که دست استعمار را از تنباکو کوتاه کرد چون روشنفکر زمانه و نیز حکومت را به وحشت انداخته بود تنهاش گذاشتند
