- و -
منبع استفاده کرده است و نیز ممکنست که تاریخ محمد علی فاضل که خلیل میرزا آنرا از مآخذ عهده خود شمرده مأخذ هردو کتاب باشد۱.
نظر ارنست بر در باب دو کتاب مجمل التواریخ گلستانه و مجمع التواریخ میرزا محمد خلیل و مبتنی بودن آنها در باب قسمتی از مطالب بر مأخذی مشترک أصولاً صحیح بنظر میرسد جز اینکه شاید ارنست بر ملتفت نبوده است که میرزا ابوالحسن گلستانه اواخر عمر را در مرشد آباد بنگاله محل اقامت میرزا محمد داود و پسرش میرزا محمد خلیل دیزیسته و با این دو تن معاصر بوده، در این صورت بسیار بعید است که ایشان یکدیگر را نشناخته و گلستانه از نوشته ها و بیانات شفاهی میرزا محمد دارد استفاده نکرده باشد و این معلومات البته همانهاست که اندکی بعد میرزا محمد خلیل پسر میرزا داود در تألیف مجمع التواریخ خود آنها را مورد استفاده قرار داده است.
۲- کیفیت طبع کتاب
علامه معظم جناب آقای آقا سید شهاب الدین نجفی مرعشی که ذکر خیرشان قبلاً گذشت و نام زمیشان با چاپ این کتاب پیوسته توأم خواهد ماند در یکی از مرقومات خود مجمع التواریخ میرزا محمد خلیل را بنگارنده معرفی و اهمیت آنرا گوشزد فرمودند . باشارهٔ معظم له دانشمند بزرگوار آقای آقا سید عبدالحجه بلاغی که از مؤلفین ذیقدر و فضلای ارجمند عهد ما بشمارند اصل نسخه را برای ملاحظه تحت اختیار نگارنده گذاشتند ، راقم سطور هم پس از مطالعه کتاب را فوق العاده مفید و مهم یافتم و بعد از استجازه از حضور هردو فاضل معظم بخرج خود بکار چاپ آن دست زدم و خدا را شکر که نیت ها بروفق دلخواه جامه عمل پوشید و یکی از متون تاریخی فارسی بحلیهٔ طبع آراسته و در دسترس طالبان گذاشته شد.
۱۔ نظر بات ارنست بر را آنای مدرس رضوی بتفعیل در مقدمه مجمل التواریخ نقل کرده اند و ما قسمت فوق را عیناً از آنجا برداشتیم .
