گفتار چهارم
نمونه هایی که از آذری در دست است
نمونه های پراکنده:
چنانکه باز نمودیم آذری زبان گفتن بوده و همیشه در پیشروی او زبان همگانی روان، و برای نوشتن جز این یکی را بکار نمیبرده اند. از اینرو نوشته ای بآذری در دست نبوده و یا اگر بوده از میان رفته. لیکن ما از جستجو نمونه هایی را از آن در پراکنده و پیوسته بدست آورده ایم و میخواهیم آنها را در اینجا بیاوریم و آنچه میدانیم درباره هریکی بنگاریم. نخست بنمونه های پراکنده ای میپردازیم:
۱ـ حمداالله مستوفی در نزهت القلوب در سخن راندن از شهر ارومی میگوید: «از میوه هایش انگور خلوقی و امرود پیغمبری و آلوی زرد بغایت خوبست و بدین سبب تبارزه (تبریزیان) اگر صاحب حسنی را با لباس ناسزا یابند گویند انگور خلوقی بچه در سبد اندرین یعنی انگور خلوقی است در سبد دریده».[۱]
میتوان پنداشت که کلمه «بچه» در این جمله غلط رونویسی است و درست آن کلمه «بی» بوده که در لری و برخی نیمزبانهای دیگر بمعنی «است» میآید و ما در دوبیتیهای شیخ صفی نیز آنرا بمعنی «است» خواهیم دید. «در» با زبر دال گویا سبک شده «دریده» و خود صفت کلمه سبد باشد. «اندرین» دیگر شدهٔ «اندرون» است. این شگفت که شرقشناس انگلیسی لی استرینج که مقاله سوم نزهت القلوب با راهبری او چاپ یافته این جمله را ترکی پنداشته و در کناره آن کتاب به انگلیسی چنین نوشته: «معنی جمله روشن است ولی درست کلمه ها را در ترکی باستان آذربایجان نتوان پیدا کرد زیرا با زبان امروزی جدایی بسیار دارد».
این لغزش لی استرینج از آنجاست که همچون دیگران زبان آذربایجان را از باستان زمان جز ترکی نمیشناخته است و گمان زبان دیگری بآنجا نمیبرده و چون این جمله را با ترکی نزدیک ندیده چنین پنداشته که ترکی پیشین آذربایجان با ترکی امروزی آن بسیار دور از هم میباشد که خود این پندار بیهوده دیگریست. زیرا از زمان مستوفی بیش از شش سده نگذشته و این نشدنیست که در ششصد سال یک زبان چندان دیگر شود که در خور فهمیدن نباشد.
بیگمان آنچه در گمراهی لی استرینج کارگر افتاده کلمه «در» بوده که ما گفتیم با زبر دال و سبک شده دریده است ولی او با پیش دال گرفته که در ترکی بجای «است» است و بسیار فراوان بکار رود.
۲ـ ابن بزاز در صفوه الصفا در میان داستانی چنین مینویسد: «شیخ صدرالدین خلدالله برکته فرمود: از شیخ (شیخ صفی الدین پدرش) سؤال کردم وقتی که بحضرت شیخ زاهد رسیدی از دل خبر داشتی. شیخ قدس سره فرمود بزبان اردبیلی کار بمانده کار تمام بری یعنی ای خانه آبادان کار تمام بود اما تنبیه مرشد وامانده بود»…[۲] از این جمله ها پیداست که چنانکه گفتیم میانه شهرها در آذری جدایی بوده و زبان اردبیلی رویه ای ویژه خود داشته است. این جمله بخش واپسین آن (کار تمام بری) روشن است و «بری» گویا رویه آذری «بودی» است. زیرا خواهیم دید که در آذری
