دینی و حس کینه‌ورزی با دشمنان اسلام هنوز بر مسلمانان چیره و حکمروا بود و هنوز سالانه ده هزاران مجاهد و غازی از خراسان و از دیگر گوشه‌ها دوردست داوطلبانه به سرحد روم شتافته به نام غیرت و تعصب دین خون‌های خود را می‌ریختند۱. بهترین دلیل غیرت و تعصب در مسلمانان همان است که از نوشته ابن مسکویه آوردیم که روسان از مردم بردعه که اسیر کرده بودند از هرسری به بیست درهم (با پول امروزی چهار تومان کم و بیش) خرسند بودند ایشان به عنوان اینکه جزیه دادن مخصوص ترسایان و جهودان است نپذیرفته خود را به نابودی سپردند. ابن مسکویه می‌نویسد:
چون مصیبت بزرگ شده مسلمانان در شهرها این خبر شنیدند همه‌جا ندای کوچ در انداختند [که به جهاد کافران بشتابند]. مرزبان پسر محمد سپاه خود را گرد آورد.
داوطلبان نیز بدو پیوسه با سی هزار تن روی برآورد. ولی این سپاه انبوه با روسان برابری نتوانسته و کاری از پیش نمی‌بردند و مرزبان جنگ کرده جز شکست بهره‌ای نمی‌بردند و همگی درماندند.
مرزبان می‌کوشید که حیله‌ای بیاندیشد. در این میان چون روسان از هنگامی که در بردعه۲ جایگزین شدند در خوردن میوه‌های گوناگون و فراوان۳ آنجا اندازه نگاه نداشته بودند وبا در میان ایشان افتاده بیمار شدند. چه مرز و بوم خود ایشان سردسیر سخت است که درخت آنجا نمی‌روید و جز اندک میوه‌ای از شهرهای دور بدانجا
________________________________________
(۱) . داستان غازیان خراسان در سال ۳۵۵ در تجارت الامم و دیگر تاریخ‌های اسلام دیده شود.
(۲) . عبارت ابن مسکویه اینست: «و اتفق له ان الروسیة لما حصلوا بالمراغة تبسطوا فی الفاکهة...» کلمه «المراغة» بیشک غلط و به جای آن «بردعة» درست است. ولی گویا در کهنه‌ترین نسخه‌های تجارب الامم نیز این غلط بوده و ابن اثیر که ملتفت نکته نبوده عبارت را اینطور می‌نویسد: «و کان الروسیة قد توجهوا نحو مراغة فاکثر و امن اکل الفواکه...» غافل از اینکه مراغه کجا و روسان کجا و صد فرسنگ بیشتر فاصله با هم داشتند. آقای جمال‌زاده هم مراغه دیگری در یک نقشه روسی در نزدیکی‌های بتازران (طبرسران؟) پیدا کرده. لیکن بیشک روسان جز از بردعه به جای دیگری دست نیافته بودند. وانگهی شهر پرمیوه‌ای در اران جز بردعه نبود و بی‌گفتگوست که کلمه مراغه در عبارت ابن مسکویه تحریف (بردعه) است.
(۳) . استخری شرحی دراز از بسیاری باغها و درختها و فراوانی میوه‌ها در بردعه نوشته است. چنان که امروز هم در بادکوبه که جانشین بردعه است میوه‌های گوناگون با فراوانی بسیار یافت می‌شود.
شهریاران گمنام جلد ۱
