برگه:Tarikh-e Iran-e Bastan.pdf/۱۵۶۳

ای وجود دروغین و بد، سلطنت تو تا نه‌هزار سال معیّن گشت، ولی هرمز را من بر تو برتری دادم. پس از نه‌هزار سال سلطنت از آن او است و هر آنچه خواهد بکند، خواهد شد. بعد هرمز و اهریمن به آفریدن شروع کردند. هرچه هرمز خلق کرد، نیکو و راست بود و هرچه اهریمن آفرید-بد و کج». این است مضمون نوشته‌های ازنیک گبی که از زروانیان اقتباس کرده. کلیة اگر روایت پلوتارک را با روایت سترابون مقایسه کنیم، روشن است، که نوشته‌های سترابون به روایت هرودوت بمراتب نزدیکتر از نوشته‌های پلوتارک است، و حال آنکه فاصله بین این دو نویسنده، یعنی سترابون و پلوتارک، بیش از نیم قرن نیست. جهت باید از اینجا باشد، که سترابون بیشتر از نوشته‌های متقدّمین و بالخصوص هرودوت استفاده کرده، ولی پلوتارک عقاید مهرپرستان و زروانیان و غیره را، که در زمان او در آسیای صغیر رواج داشته، نیز نوشته. این نکته را هم باید در نظر داشت، که معلوم نیست تمام گفته‌های پلوتارک از تئوپومپوس اقتباس شده باشد، زیرا مورّخ مذکور در یکجا از او نقل قول می‌کند. کلیة نقص بزرگ نویسندگان عهد قدیم این است، که مدارک نوشته‌هاشان را ذکر نمی‌کنند، مگر در موارد کمی و بنابراین متتبّع نمی‌داند، اطّلاعاتی را، که می‌دهند، بکدام دوره باید مربوط بدارد، بزمان معاصر خود نویسنده یا بازمنۀ قبل. اگرچه هرودوت هم از این نقیصه مبرّی نیست، زیرا او نیز در کتب خود مدارکی بدست نمی‌دهد، ولی از آنجا، که این مورّخ در قرن پنجم می‌زیسته: شکّی نیست، که نوشته‌های او لااقل راجع بزمان خود او است و بنابراین، اطّلاعاتی که می‌دهد، مربوط به دورۀ هخامنشی. بنا بر آنچه گفته شد، اگر ما برای دانستن مذهب ایرانیان در دورۀ هخامنشی نوشته‌های هرودوت و سترابون را در نظر گیریم، به حقیقت نزدیکتریم، و الاّ ممکن است، که بسیاری از چیزهای قرون بعد را نظر به گفتۀ پلوتارک و غیره، بغلط، بقرون قبل مربوط بداریم، و حال آنکه مدارکی کافی برای نقل معتقدات مذهبی ایرانیان از قرون بعد بقرون قبل نداریم. از پلوتارک قدری