حال کنونی خرابه‌ها
«خرابه‌های شهر پارس[۱] مرکب است از خود صفّه تخت‌جمشید و بقایای شهری، که سابقاً صفّه را احاطه داشته.
الف-صفّه[۲]
صفّه و حصار
صفّه از طرف مشرق پشت به دامنۀ کوه رحمت داده. دو سیلگاه کوچک، که از کوه بیرون می‌آید، از طرف شمال و جنوب صفّه را احاطه دارد. قسمت عمدۀ ضلع غربی بر جلگۀ مرودشت مشرف و سطح صفّه بشکل مربع مستطیل است، ولی اضلاع آن بجای خطوط راست خطوط شکسته است. طول بزرگترین ضلع آن قریب ۴۵۰ مطر و منتهای عرض آن اندکی کمتر از ۳۰۰ مطر است.
شکل اضلاع شکسته[۳] نوع کهنی است از استحکامات خوزیانی و هخامنشی، که از دیرزمانی در بابل و آسور متداول و معمول بوده. پس سطح صفّه قریب ۱۳۰ هزار مطر مربّع است. بلندی در همه جا یکسان نیست. بلندترین قسمتهای آن به ۱۸ مطر می‌رسد و اقل ارتفاع به ۸ مطر. این اختلاف ناشی از وضع طبیعی کوهستان است و معماران با کمال مهارت از آن استفاده کرده، جاهای برجسته را بریده، فرورفتگی‌ها را با موادّ بی‌فایده انباشته‌اند. سه جهت صفّه در خود کوه تراشیده شده، لیکن قسمت اعظم آن از سنگ‌های جسیمی است، که از سنگستان روی خود صفّه استخراج کرده‌اند و بدون ملاط به‌وسیله گیره‌های آهن دم چلچله‌ای[۴] با یکدیگر پیوند یافته. خود صفّه، چنانکه از کتیبه جبهه[۵] جنوبی برمی‌آید، کار داریوش اوّل است. سطحها و بلندی‌های مختلف دارای یک نوع آب‌دررو زیرزمینی است، که در سنگ کنده شده. در پای کوه چاه عظیمی است، امّا یکسره از خاک و آوار پر شده و از حیث شکل و طرز کار، شبیه چاه معروفی است، که روی کوهستان شیراز است. راه آبی را هم می‌توان بدست آورد، که در سنگ کنده شده و از دره استخر، که نزدیک این محلّ است، شروع
