آسوریها در ایران تا کویر لوت رانده اینجا را آخر دنیا تصوّر کردند. این است چیزهائی، که به کتزیاس میتوان ایراد کرد و از مقایسه نوشتههای او با نوشتههای هرودوت تردیدی باقی نمیماند، که نوشتههای هرودوت به حقیقت نزدیکتر است.
شاهان ماد موافق فهرست کتزیاس
عدّه شاهان ماد و مدّت سلطنت آنها در نوشتههای کتزیاس با نوشتههای هرودوت مباینت کلی دارد. هرودوت، چنانکه گذشت، عدّه شاهان ماد را چهار دانسته و اسامی آنها را با سنین سلطنتشان چنین ذکر کرده: دیوکس - ۵۳ سال، فراارتس - ۲۲، کیاکسار ۴۰، آستیاگس - ۳۵. بنابراین مدّت دوام دولت ماد ۱۵۰ سال بوده، امّا کتزیاس اسامی شاهان و سنین سلطنت آنها را چنین بیان میکند: آرباکس - ۲۸ سال، مانداکس - ۵۰، سوسارمس - ۲۸، آرتیکاس - ۵۰، آربیان - ۲۲، آرتهیس - ۴۰، آرتینس - ۲۲، آستیباراس - ۴۰، آسپاداس یا آستیگاس[۱] ۳۵، جمعا ۳۱۵ سال. این اختلاف کلی در اسامی و سنین سلطنت شاهان ماد از دیرگاهی جلب توجّه محققین را کرده و بعض آنها بسیار کوشیدهاند، که رفع اختلاف را بکنند، ولی موفّق نشدهاند. مثلا اپپر عالم فرانسوی، حدس زده، که هرودوت اسامی شاهان ماد را بزبان مادی نوشته و فهرست کتزیاس ترجمۀ این اسامی بپارسی است. برای اثبات این نظر عالم مزبور تأویلاتی کرده، که خیلی مصنوعی است و دارمستتر، عالم دیگر فرانسوی، با دلائلی آن را در کتاب خود موسوم به تتبعات ایرانی ردّ کرده[۲]. نولدکه گوید، که کتزیاس فهرست خود را موافق گفتههای مادیها نوشته و آنها خواستهاند بسبب حسیات قومی مدّت دوام دولت خود را دو برابر وبل بیشتر بکنند[۳].
این است عقیدۀ علمای فنّ راجع به فهرستهای دو مورّخ یونانی، ولی باید گفت، که نمیتوان فهرست کتزیاس را بالتمام غیر صحیح دانست، زیرا سه اسم فهرست