کرده، و چهار هزار منات برای دبستان رشدیه، و پانصد منات برای دبستان سادات پول فرستاد. فزونی روزنامه‌ها نشان دوم آن پیشرفت فزونی روزنامه‌ها، و رو آوردن مردم بخواندن آنهاست. چنانکه گفتیم پیش از آن زمان روزنامه‌ها بیشتر دولتی بودی، و ما جز از آنها تنها «اختر» استانبول، و «حکمت» مصر، و «قانون» لندن را میشناسیم. اما پس از آغاز آن تکان و پیشرفت، چند روزنامه دیگری پدید آمد، که بنامترین آنها «حبل المتین» کلکته، و «تربیت» تهران، و «ثریا» و «پروش» مصر، و «الحدید» یا «عدالت» تبریز بود.
اینها، اگر از نویسندگانشان گفتگو کنیم، برخی نیک و برخی بد میبودند. نیکی نویسندگان اختر را یاد کرده‌ایم. گفتارهای این روزنامه مایهٔ بیداری کسان بسیاری گردیده. حاجی میرزا حسن رشدیه که بنیادگزار دبستانهاست، میگوید مرا برفتن بیروت و یاد گرفتن شیوه نوین آموزگاری یک گفتاری از اختر برانگیخت. روزی با پدرم آنرا میخواندیم دیدیم نوشته: در اروپا از هزار تن ده تن بیسوادند، ولی در ایران از هزار تن تنها ده تن باسواد میباشند، و انگیزهٔ این، بدی شیوهٔ آموزش، و دشواری درس الفباست. باید در ایران دبستانهایی بشیوهٔ اروپا بنیاد یابد. این نوشته در من و پدرم سخت هنایید ، و منکه ملازاده بودم و میبایست بنجف رفته درس ملایی بخوانم، با همداستانی از پدرم روانهٔ استانبول و مصر و بیروت گردیدم، و در این شهر باز پسین چگونگی آموزگاری نوین را یاد گرفتم. این نمونه‌ایست که چگونه یکسخن پاکدلانهٔ راست کار خود را کند.
نویسندهٔ «حکمت»، میرزا مهدیخان تبریزی از نیکانست. روزنامهٔ او را کم دیده‌ام، ولی از نیکیش آگاه میباشم. اینمرد دانشمند میبود و کتابها نیز نوشته، و شعرهای «وطنی» نیز میسروده. در سال ۱۲۷۹ گویا، بتهران آمده، و اتابک با او پذیرایی و مهربانی دریغ نگفته، و لقب «زعیم‌الدوله» و سالانهٔ سیصد تومان برایش از شاه گرفته، ولی تا آنجا که ما میدانیم، اینها او را از راه نبرده است.
