«اتحاد» را انجمن اتحاد بنیاد گزارد که از نیمه های اسفند ۱۲۸۶ بیرون آمد. در تبریز چون با دوچی جنک رفت و سامان شهر بهم خورد تا دو ماه کمابیش روزنامه‌ای از سوی آزادیخواهان بیرون نمی آمد و تنها روزنامه تبریز «ملا عمو» میبود که از سوی اسلامیه نوشته میشد، و بدینسان میگذشت، تاانجمن اتحاد این روزنامه را بنیاد گزارده بیرون داد، و پس از چند روزی هم انجمن باز بیرون آمد، و تا زمان جنک و آشوب هر دو پایدار میبود. «حشرات الارض» را حاجی میرزا آقا بلوری بنیاد گزارده، این نیز نگاره دار و شوخی آمیز میبود، و به پیروی از «ملا نصرالدین» به گفتارهایش از زبان غفار وکیل که یک دیوانه بازار گرد بنامی در تبریز میبود نوشته می شد. این روزنامه از نیمه دوم اردیبهشت ۱۲۸۷ آغاز کرد و تا زمان جنک و آشوب بیش از ده و اند شماره بیرون نیامد.
در تبریز در این دوره برخی روزنامه‌هایی نیز بترکی بیرون آمد ولی هر کدام بیش از چند شماره نپایید. کسانی میگفتند چون تبریزیان ترک زبانند اگر روزنامه ها ترکی باشد بهتر فهمند، و آنگاه یکی که میخواند دیگران نیز گوش دهند. ولی آزمایش وارونه آنرا نشانداد و روزنامه های ترکی پیش نرفت.
بنام ترین این روزنامه‌ها «آنادیلی» بود که سید حسین خان مدیر عدالت در چند صفحه کوچک مینوشت. روزنامه «ملا عمو» را هم گفته ایم که بترکی نوشته میشد.
درباره دبستانها در آذربایجان همان کوشش و پروا که باز نمود‌ه‌ایم بر پا میبود. بویژه در تبریز که بدبستانها تا میتوانستند ارج میگزاردند و از دادن پول برای پیشرفت آنها باز نمی‌ایستادند. در همین بخش پیکرهٔ را (پیکره ۷۵) بچاپ رسانیده‌ایم که نمایندگان دبستانها به انجمن ایالتی آمده اند ، و در آنجا با بودن اجلال‌الملک (رئیس شهربانی و فرماندار شهر) و دیگران پیکره برداشته اند.
سران آزادی در تبریز بدو چیز بیش از همه ارج میگزاردند: یکی دبستانها و شاگردان آنها، و دیگری مجاهدان و دسته بندیهای ایشان و این هر دو سودمند و بجا میبود.
