پس از بهم خوردن اسلامیه که شهر ایمنی یافت و بازارها باز شد، من نیز دوباره درس را دنبال کردم. این بار باهماد چهار تنی ما بهم خورده بود. زیرا حداد از مدرسه پا کشیده به درس فیزیک و دانشهای نوین پرداخت و پس از چندی به بهاییان پیوسته در همه شهر شناخته گردید. آقا میر جواد در یکی از دبستانها به آموزگاری پرداخت و سپس به کربلا رفته در راه مُرد. تنها من و آقا میر مهدی ماندیم.
۱۱) چگونه از دامهای منطق و اصول جستم
چنانکه در گفته های گذشته باز نمودم، درسهای ملایی که در مدرسه های کهن خواندندی به چند رشته بودی: یکی صرف و نحو عربی و معانی و بیان و بدیع برای دانستن زبان عربی دیگری منطق که از یادگارهای یونان باستانست. دیگری اصول. دیگر فقه. دیگر حکمت (فلسفه).
از این پنج رشته دانستن زبان عربی و یاد گرفتن فقه سودمند می بود، و از رنجها نتیجه ای بدست توانستی آمد. ولی منطق و اصول و حکمت جز بافندگیهای بیهوده ای نمی بود و بجای سود جز زیان نتوانستی داد.
منطق را یونانیان بنیاد گزارده اند و چنین می گویند که راه «دلیل آوردن» را به هر کسی یاد دهد. ولی دلیل آوردن» نچیزیست[۱] که آدمی نیاز به یاد گرفتن آن از دیگری دارد. هر کسی با نیروهای ساده خدادادی خود راه آن را داند. مردم عامی در گفتگوهای خود پیاپی دلیل آورند بی آنکه منطق خوانده باشند. مثلاً مردی میخواهد از بزاز پارچه ای بخرد، بزاز به شاگرد خود می گوید: «به این آقا پارچه بهتری بده، همسایه ماست». در این جمله کوتاه، دلیل یاد گردیده و لغزش نیز رخ نداده.
بلکه اگر راستی را بخواهیم کسانی که به منطق می پردازند و دیرگاهی آنرا دنبال می کنند، دریافتهای ساده شان از میان رفته راه دلیل آوردن راست و درست را گم می کنند.
اما اصول، داستان آن شگفتر است. زیر اصول در نخست یکرشته قاعده هایی می بوده که در آغاز فقه یاد داده می شده، از «استصحاب» و «اصل برائت» و مانند اینها، و اینها چیزهاییست که در دو یا سه درس توان آموخت. ولی
رفته رفته چیزهای دیگری به آنها افزوده و آنگاه راه بافندگی را پیش گرفته کار را بجایی رسانیده اند که می بایستی ده سال و بیست سال درس اصول خواند.
- ↑ نچیزیست= چیزی نیست (ویراینده)
