تاریخ مختصر دولت قدیم روم/دیباچه
دیباچه
بسم الله الرحمن الرحیم
بعد الحمد الصلوة از جمله قبایل و امم سالفه که اعمال و آثار ایشان در جریان امور و کیفیت زندگانی سکنهٔ این کره تصرف و مدخلیت تامه داشته و یادگارهای عبرت‌انگیز از خود گذاشته‌اند رومیهای قدیم میباشند که مدت چندین قرن دعوی مالک رقابی مردم روی زمین مینمودند و چندان هم پی حق نبودند زیرا که در مقابل خود گردن‌فرازی نمیدیدند جز ملوک اشکانی یا شاهنشاهان ساسانی ایران که گاه‌گاه بواسطهٔ جلوگیری از تجاوزات سرداران رومی یا بحکم دست‌اندازی بمتصرفات ایشان آن قوم باحشمت و شأن را یادآور میشدند که مالک‌الملک علی‌الاطلاق دیگری است و دستگاه بشر هرقدر باوسعت و عظمت باشد از انقلابات دهر مصون نیست اما طائفهٔ مزبور اگرچه عاقبت در مقابل سیل حوادث روزگار خودداری نتوانسته و دولت و سلطنت ایشان نیز دستخوش انحطاط و انقراض گردیده در دورهٔ جهان‌داری و فرماروائی خود در سیاست ملک و نظام لشکری و قوانین کشوری و غیرت وطنی و کلیهٔ آداب تعیش و تمدن راهی رفته و شیوه‌ای اختیار نموده بودند که ملل معظمهٔ حالیه رفعت مقام و مایهٔ احتشام خویش را از پیروی ایشان میدانند و بی مضایقه آنانرا قدوهٔ خود میخوانند در هر مورد باعمال و آثار آنها نظر میکنند و قوانین و رسوم آن قوم را مأخذ و منشأ ترتیبات اجتماعی خویش قرار میدهند و از این روست که در ممالک متمدنه تدریس تاریخ روم را در مدارس و مکاتب جزء واجبات میشمارند و عدم اطلاع از اصول وقایع آنرا برای هر کس نقص تربیت محسوب میدارند.
نظر بمطالب مسطوره در این ایام که حضرت مستطاب اجل اکرم آقای مؤتمن‌الملک وزیر معارف و اوقاف ضاعف الله اجلاله برای مدارس و مکاتب امر بترتیب پروگرام یعنی فهرست مواد تدریسیه نمودند تدریس تاریخ روم هم بالضروره میبایست در پروگرام قید شود و از آنجا که کتابی در این شعبه از تاریخ در زبان فارسی نوشته نشده بود که برای تعلیم و تعلم مدارس ما مناسب باشد تألیف و طبع چنین کتابی را باین ناچیز که عمر خویش را وقف خدمت معارف نموده رجوع فرمودند و بندهٔ اقل انجام این خدمت را مایهٔ شرف وافتخار خود دانسته امتثال امر نمودم و کتابی را که بنظر مطالعه‌کنندگان میرسد ترتیب دادم و از آنجا که اجر هیچکس نباید ضایع شود عرض میکنم نظر بنده در نگارش این تاریخ بر کتابی بوده است که مسیو سینوبس دانشمند فرانسوی در این موضوع تألیف نموده الا اینکه باقتضای حوائج مملکتی در بعضی موارد از آن کاسته و برخی مطالب لازمه بر آن افزوده‌ام امید که از عهدهٔ ادای این تکلیف دوستی برآمده و برای خویش مایهٔ شرمساری فراهم نکرده باشم.
بندهٔ شرمنده محمدعلی ملقب بذکاءالملک
ابن مرحوم میرزا محمدحسین خان فروغی ذکاءالملک طابت تربته