تذکرة الاولیاء/ذکر امام صادق

by صمد بهرنگی

آن سلطان ملت مصطفوی ، آن برهان حجت نبوی ، آن عامل صدیق ، آن عالم تحقیق ، آن میوه دل اولیاء ، آن جگرگوشه انبیاء، آن ناقد علی ، آن وارث نبی ، آن عارف عاشق :جعفرالصادق رضی الله عنه. گفته بودیم که اگر ذکر انبیاء و صحابه و اهل بیت کنیم کتابی جداگانه باید ساخت این کتاب شرح اولیاست که پس از ایشان بوده اند اما به سبب تبرک به صادق ابتدا کنیم که او نیز پس از ایشان بوده است . و چون از اهل بیت بود و سخن طریقت او بیشتر گفته است و روایت از وی بیشتر آمده است کلمه ای چند از آن او بیاوریم که ایشان همه یکی اند . چون ذکر او کرده شود از آن همه بود . نه بینیکه قومی که مذهب او دارند ، مذهب دوازده امام دارند . یعنی یکی دوازده است و دوازده یکی. اگر تنها صفت او گویم ، به زبان و عبارت من راست نیاید که در جمله علوم و اشارات و عبارات بی تکلف به کمال بود ، و قدوه جمله مشایخ بود ، و اعتماد هه بر وی بود ، و مقتدای مطلق بود . هم الهیآن را شیخ بود ، و هم محمدیان را امام ، و هم اهل ذوق را پیشرو ، و هم اهل عشق را پیشوا .هم عباد را مقدم ، هم زهاد را مکرم . هم صاحب تصنیف حقایق ، هم در لطایف تفسیر و اسرار تنزیل بی نظیر بود ، و از باقر رضی الله عنه بسیار سخن نقل کرده است و عجب دارم از آن قوم که ایشان خیال بندند که اهل سنت و جماعت را با اهل بیت چیزی در راه است که اهل سنت و جماعت اهل بیت را باید گفت به حقیقت . ومن آن نمی دانم که هر که به محمد ایمان دارد و به فرزندانش ندارد به محمد ایمان ندارد . تا به حدی که شافعی در دوستی اهل بیت تا به حدی بوده است که به رفضش نسبت کرده اند و محبوس کردند و او در آن معنی شعری سروده است و یک بیت این است : لو کان رفضا حب آل محمد فلیشهد الثقلان انی رافض که فرموده است یعنی :اگر دوستی آل محمد رفض است گو جمله جن و انس گواهی دهید به رفض من ؛ و اگر آل و اصحاب رسول دانستن از اصول ایمان نیست ، بسی فضولی که به کار نمی آید ، می دانی . اگر این نیز بدانی زیان ندارد ، بلکه انصاف آن است که چون پادشاه دنیا و آخرت محمد ا می دانی وزرا او را به جای خود می باید شناخت ، و صحابه را به جای خود ، و فرزندان او را به جای خود می باید شناهخت تا سنی پاک باشی و با هیچ کس از پیوستگان پادشاهت کار نبود. چنانگه از ابو حنیفه رضی الله عنه پرسیدند : از پیوستگان پیغامبر صلی الله علیه که کدام فاضلتر ؟ گفت :از پیران صدیق و فاروق و از جوانان عثمان و علی و اززنان عایشه از دختران فاطمه رضی الله عنهم اجمعین . نقفل است که منصور خلیفه شبی وزیر را گفت :برو صادق را بیار تا بکشم . وزیر گفت :او در گوشه ای نشسته است و عزلت گرفته و به عبادت مشغول شده و دست از ملک کوتاه کرده و میرالمومنین را از وی رنج نه .از کشتن وی چه فایده بود ؟ هرچند گف سودی نداشت . وزیر برفت بطلب صادق . منصور غلامان را گفت :چون صادق درآید و من کلاه از سر بردارم شما او را بکشید . وزیر صادق را آورد . منصور در حال برجست و پیش صادق باز دوید و در صدرش بنشانید و خود نیز به دوزانو پیش اوو بنشست .غلامان را عجب آمد . پس منصور گفت :چه حاجت داری؟ صادق گفت :آنکه مرا پیش خود نخوانی و به طاعت خدای بگذاری . پس دستوری داد و به اعزازی تمام روانه کرد .درحال لرزه بر منصور افتاد و دواج بر سر در کشید و بیهوش شد . گویند سه نماز از وی فوت شد . چون باز هوش آمد وزیر پرسید :که آنچه حال بود ؟ گفت :چون صادق از در درآمد اژدهایی دیدم که با او بود که لبی به زیر صفه نهاد ولبی به زیر صفه ؛ و مرا گفت به زبان حال اگر تو او را بیازاری تو را با این صفه فروبرم . و من آن اژدها ندانستم که چه می گویم . از وی عذر خواستم و چنین بیهوش شدم . نقل است که یکبار داود طایی پیش صادق آمد و گفت :ای پسر رسول خدای!مرا پندی ده که دلم سیاه شده است . گفت :یا باسلیمان ! تو زاهد زمانه ای . تو را به بند من چه حاجت است . گفت :ای فرزند پیغمبر ! شما را بر همه خلایق فضل است و پند دادن همه بر تو واجب است . گفت :یا ابا سلیمان ! من از آن می ترسم که به قیامت جد من در من زند که حق متابعت من نگذاردی ؟ این کار به نسبت صحیح و به نسبت قوی نیست . این کار به معاملت شایسته حضرت حق بود . داوود بگریست و گفت :بار خدایا ! آنکه معجون طینت او از آب نبوت است و ترکیب طبیعت او از اصل برهان و حجت ، جدش رسول است و مادرش بتول است ،او بدین حیرانی است .داوود که باشد که به معامله خود معجب شود . نقل است که با موالی خود روزی نشسته بود .ایشان را گفت :بیایید تا بیعت کنیم و عهد بندیم که هر که از مطان ما در قیامت رستگاری یابد همه را شفاعت کند . ایشان گفتند :یا ابن رسول الله تو را به شفاعت ما چه حاجت که جدتو شفیع جمله خلایق است ؟ صادق گفت :من بدین افعال خود شرم دارم که به قیامت در روی جد خود نگرم . نقل است که جعفر صادق مدتی خلوت گرفت و بطرون نیامد .سفیان ثوری به درخانه وی آمد و گفت :تمردمان از فواید انفاس تو محروم اند چرا عزلت گرفته ای؟ صادق پاسخ داد :اکنون چنین روی داد :فسد الزمان و تغیرالاخوان . و این دو بیت را بخواند : ذهب الوفاء ذهاب امس الداهب والناس بین مخایل و مآرب یفشون بینهم المودة والوفا و قلوبهم محشوة بعقارب نقل است که صادق را دیدند که خزی گرانمایه پوشیده بود . گفتند :یا ابن رسول الله هذا من زی اهل بیتک. دست آن کس بگرفت و در آستین کشید . پلاسی پوشیده بود که دست را خلیده می کرد . گفت :هذا للحق و هذا للخلق. نقل است که صادق را گفتند :همه هنرها داری .زهد و کرم باطن و قرةالعین خاندانی ؛ ولکن پس متکبری . گفت :من متکبر نیم ، لیکن کبر کبریایی است ، که من چون از سر کبر خود برخاستم کبریای او بیامد و به جای کبر من بنشست . به کبر خود کبریایی نشاید کرد اما به کبریای او کبر شاید کرد . نقل است که صادق از ابو حنینفه پرسید که :عاقل کیست ؟ گفت :آنکه تمییز کند میان خیر و شر . صادق گفت :بهایم نیز توانند کرد ، میان آنکه او را بزنند و آنکه او را علف دهند . ابوحنیفه گفت:نزدیک تو عاقل کیست . گفت :آنکه تمییز کند میان دو خیر و شر تا از دو خیر خیر الخیرین اختیار کند و از دو شر خیر الشرین برگزیند . نقل است که همیانی زر از یکی برده بودند . آنکس در صادق آویخت که :تو بردی . و او را نشناخت . صادق گفت :چند بود . گفت :هزار دینار. او را به خانه برد و هزار دینار به وی داد . پس از آن ، آن مرد زر خود بازیافت . زر صادق باز برد و گفت :غلط کرده بودم . صادق گفت :ماهرچه دادیم باز نگیریم . پس از آن مرد از یکی پرسید :او کیست ؟ گفتند :جعفر صادق . آن مرد خجل شد و برفت .نقل است که صادق روزی تنها در راهی می رفت و الله الله می گفت .سوخته ای بر عقب او میر فت و بر موافقت او الله الله می گفت . صادق گفت :الله !جبه ندارم .الله جامه ندارم ! در حال دستی جامه ای زیبا حاضر شد . جعفر درپوشید . آن سوخته پیش رفت و گفت :ای خواجه ! در الله گفتن با تو شریک بودم ، آن کهنه خود به من ده . صادق را خوش آمد و آن کهنه به او داد . نقل است که یکی پیش صادق آمد و گفت :خدای را به من بنمای . گفت :آخر نشنیده ای که موسی را گفتند لن ترانی .گفت :آری ! اما این ملت محمد است که یکی فریاد می کند رای قلبی ربی ، دیگری نعره می زند که لم اعبد ربا لم ارة. صادق گفت :او را ببندید و در دجله اندازید .او را ببستند و در دجله انداختند . آب او را فروبرد . باز برانداخت . گفت :یا ابن رسول الله !الغیاث ، الغیاث. صادق گفت :ای آب ! فرو برش. فرو برد ، باز آورد . گفت ! یابن رسول الله ! الغیاث ، الغیاث. گفت :فرو بر . همچنین چند کرت آب را می گفت که فرو بر ، فرو می برد . چون برمی آورد می گفت :یاابن رسول الله ! الغیاث ، الغیاث.چون از همه نومید شد و وجودش همه غرق شد و امید از خلایق منقطع کرد این نوبت که آب او را برآورد گفت :الهی الغیاث ، الغیاث. صادق گفت :او را برآرید . برآوردند و ساعتی بگذشت تا باز قرار آمد . پس گفت :حق را بدیدی . گفت :تا دست در غیری می زدم در حجاب می بودم . چون به کلی پناه بدو بردم و مضطر شدم روزنه ای در درون دلم گشوده شد ؛ آنجا فرونگریستم .آنچه دیدم می جستم بدیدم و تا اضطرار نبود آن نبود که امن یجیب المضطر اذا دعاه. صادق گفت : تا صادق می گفتی کاذب بودی . اکنون آن روزنه را نگاه دارد که جهان خدای بدانجا فروست . و گفت :هر که گوید خدای بر چیزست یا در چیزست و یا از چیزست او کافر بود . و گفت :هرآن معصیت بنده را به حق نزدیک گرداند که اول آن ترس بود و آخر آن عذر. و گفت :هر آن طاعت که اول آن امن بود و آخر آن عجب آن طاعت بنده را ا زخدای دور گرداند زیرا که از این معنی بنده را به حق نزدیک گرداند مطیع با عجب عاصی است و عاصی با عذر مطیع . از وی پرسیدند :درویش صابر فاضلتر یا توانگر شاکر. گفت :درویش صابر که توانگر را دل به کیسه بود و درویش را با خدای . و گفت عبادت جز به توبه راست نیاید که حق تعالی توبه مقدم گردانید برعبادت . کما قال الله تعالی التائبون العابدون . و گفت :ذکر توبه در وقت ذکر خدای غافل ماندن است از ذکر . و خدای را یاد کردن به حقیقت آن بود که فراموش کند در جنب خدای جمله اشیا را به جهت آنکه خدای او را عوض بود از جمله اشیاء. و گفت :در معنی این آیت :یختص برحمته من یشاء.خاص گردانم به رحمت خویش هرکه را خواهم واسطه و علل واسباب از میان برداشته است تا بدانند که عطاء محض است . و گفت : مومن آن است که ایستاده است با نفس خویش و عارف آن است که ایستاده است با خداوند خویش . و گفت : هرکه مجاهده کند به نفس برای نفس به کرامات برسد و هرکه مجاهده کند با نفس برای خداوند برسد به خداوند . و گفت : الهام از اوصاف مقبولان است و استدلال ساختن که بی الهام بود از علامت راندگان است . و گفت : مکر خدای در بنده نهانتر است از رفتن مورچه در سنگ سیاه به شب تاریک . و گفت : عشق جنون الهی است نه مذموم است نه محمود . و گفت : از نیکبختی مرد است که خصم او خردمند است . با وی در غرور باشی ؛ دوم احمق که آن وقت که سود تو خواهد زیان تو بود و نداند ؛ سوم بخیل که بهترین وقتی از تو ببرد ؛ چهارم بددل که در وقت حاجت تو را ضایع گذارد ؛ پنجم فاسق که تو را به یک لقمه بفروشد و به کمتر از یک لقمه . گفتند :آن چیست کمتر از یک لقمه ؟ گفت :طمع در آن. و گفت :حق تعالی را در دنیا بهشت است و دوزخ است . بهشت عافیت است و دوزخ بلاست . عافیت آن است که کارخود را خدای گذاری و دوزخ آن است که کار خدای با نفس خویش گذاری . و گفت : من لم یکن له سر فهو مضر. اگر صحبت اعدا مضر بودی اولیا را به آسیه ضرر رسیدی از فرعون ، و اگر صحبت اولیا نافع بودی اعدا را منفعتی رسیدی از زن نوح و لوط را ، ولکن بیش از قبضی و بسطی نبود . و سخن او بسیار است ، تاسیس چند کلمه گفتیم و ختم کردیم .