تذکرة الاولیاء/ذکر سهل بن التستری

by عطار نیشابوری

آن سیاح بیداء طریقت ، آن غواص دریای حقیقت ، آن شرف اکابر آن مشرف خاطر ، آن مهدی راه و رهبری ، سهل بن عبدالله التستری ، رحمة الله علیه از محتشمان اهل تصوف بود و از کبار این طایفه بود و درین شیوه مجتهد بود و در وقت خود سلطان طریقت بود و برهان حقیقت بود و براهین حقیقت بود و براهین او بسیار است و در رجوع و سهر شانی عالی داشت و از علماء مشایخ بود و امام عهد و معتبر جمله بود و در ریاضات و کرامات بی نظیر بود و در معاملات و اشارات بی بدل بود و در حقایق و دقایق بی همتا بود و علما ظاهر چنان گویند که میان شریعت و حقیقت او جمع کرده است و این عجب خود هر دو یکی است که حقیقت روغن شریعت است و شریعت مغز آن ، پیر او ذوالنون مصری بود در آن سال که به حج رفته بود او را دریافت و هیچ شیخی را از طفلی باز ، این واقعه ظاهر نبوده است چنانکه او را پیش از طفلی ، باز چنانکه ازو نقل کنند که گفته است که یاد دارم که حق تعالی می گفت الست بربکم و من گفتم بلی و جواب دادم و در شکم مادر خویشتن را یاد دارم و گفت سه ساله بودم که مرا قیام شب بودی و اندر نماز خالم محمد بین سوار همی گریستی که او را قیام است . گفتی یا سهل بخسب که دلم مشغول همی داری و من پنهان و آشکار نظاره او می کردم تا چنان شد که خالم را گفتم مرا حالتی می باشد صعب چنانکه می بینم که سر من بسجود است پیش عرش . گفت : یآ کودک نهان دار این حالت و با کس مگوی . پس گفت :بدل یاد کن آنگه که در جامه خواب ازین پهلو به آن پهلو می گردی و زبانت بجنبد بگوی ، الله معی الله ناظری الله.شاهی گفت : این را می گفتم او را خبر دادم گفت : هر شب هفت بار بگوی . گفت : پس او را خبر دادم . گفت : پانزده بار بگوی . گفتم . پس از این حلاوتی در دلم پدید آمد . چون یک سال برآمد خالم گفت نگاه دار آنچه ترا آموختم و دایم بر آن باش تا در گور شوی که در دنیا و آخرت ترا ثمره آن خواهد بود پس گفت : سالها بگذشت همان می گفتم تا حلاوت آن در سر من پدید آمد . پس خالم گفت یا سهل هر که را خدای با او بود و ویرا می بیند چگونه معصیت کند خدای را . بر تو باد که معصیت نکنی . پس من در خلوت شدم آنگاه مرا بدبیرستان فرستادند . گفتم من می ترسم که همت من پراکنده شود . با معلم شرط کنید که ساعتی بزندیک وی باشم و چیزی بیاموزم و بکار خود بازگردم ، بدین شرط بدبیرستان شدم و قرآن بیاموختم . هفت ساله بودم که روزه داشتمی . پیوسته قوت من نان جوین بودی . بدوزاده سالگی مرا مسئله ای افتاد که کس حل نمی توانست کرد . درخواستم تا مرا ببصره فرستادند تا آن مسئله را بپرسم بیامدم و از علمای بصره بپرسیدم . هیچ کس مرا جواب نداد به عبادان آمدم بنزدیک مردی که او را حبیب بن حمزه گفتندی ویرا پرسیدم ، جواب دادم . بنزدیک وی یک چندی ببودم و مرا از وی بسی فواید بود . پس بتستر آمدم و قوت خود بآن آوردم که مرا بیک درم جو خریدندی و آس کردند و نان پختندی . هر شبی بوقت سحر بیک وقیه روزه گشادمی بی نان ، خورش و بی نمک این درم مرا یک سال بسنده بودی . پس عزم کردم که هر سه شبانروزی یکبار روزه گشایم . پس به پنج روز رسانیدم . پس بهفت روز بردم پس به بیست روز رسانیدم . نقلست که گفت بهفتاد روز رسانیده بودم و گفت گاه بودبی که در چهل شبانروز مغزی بادام خوردمی و گفت چندین سال بیازمودم و در سیری و گرسنگی در ابتدا ء ضعف من از گرسنگی بود و قوت من از سیری ، چون روزگار برآمد قوت من از گرسنگی بود و ضعف من از سیری ، آنگاه گفتم : خداوندا ، سهل را دیده از هر دو بردوز تا سیری در گرسنگی و گرسنگی در سیری از تو بیند و بیشتر روزه در شعبان داشته است که بیشتر اخبار در شعبان است و چون رمضان درآمدی یکبار چیزی خوردی و شب و روز در قیام بودی . روزی گفت توبه فریضه است بربنده بهر نفسی خواه خاص، خواه عام ، خواه مطیع باشی ، خواه عاصی . مردی بود در تستر که نسبت بزهد و علم کردی بر وی خروج کرد بدین سخن که وی می گوید که از معصیت عاصی را توبه کرد باید ، و مطیع را از صاعت توبه باید کرد و روزگار او در چشم عامه بد گردانید و احوالش را بمخالفت منسوب کردند و تکفیر کردندش بنزدیک عوام و بزرگان و او سرآن نداشت که با ایشان مناظره کند . تفرقه می دادندش ، سوز دین دامنش بگرفت و هرچه داشت از ضیاع و عقار و اسباب و فرش و اوانی و زر و سیم برکاغذ نوشت و خلق را گرد کرد و آن کاغذ پاره ها بر سر ایشان افشاند . هر کس کاغذ پاره ای برداشت هرچه در آن کاغذ نوشته بود بایشان می داد شکر آنرا که دنیا ازو قبول کردند چون همه بداد سفر حجاز پیش گرفت و با نفس گفت ای نفس ، مفلس گشتم بیش از من هیچ آرزو مخواه که نیابی نفس . با او شرط کرد که نخواهم . چون به کوفه رسید نفسش گفت تا اینجا از تو نخواستم اکنون پاره ای نان و ماهی آرزو کردم . نفس گفت این مقدار مرا ده تا بخورم و ترا بیش تا به مکه نرنجانم به کوفه درآمد . خراسی دید که اشتر را بسته بودند گفت : این اشتر را روزی چند کرا دهید ؟ گفتند : دو درم . شیخ گفت : اشتر را بگشائید و مرا در بندید و تا نماز شام یکی درم دهید اشتر را بگشادند و شیخ را در خراس بستند شبانگاه یک درم بدادند نان وماهی خرید و در پیش نهاد و گفت : ای نفس ! هرگاه که ازین آرزوئی خواهی با خود قرار ده که بامداد تا شبانگاه کار ستوران کنی تا بآرزو برسی . پس بکعبه رفت و آنجا بسیار مشایخ را دریافت آنگاه به تستر آمد و ذوالنون را آنجا دریافته بود . هرگز پشت بدیوار بازننهاد و پای گرد نکرد و هیچ سوال را جواب نداد و بر منبر نیامد و چهارماه انگشتان پای را بسته داشت . درویشی از وی پرسید که انگشت ترا چه رسیده است ؟ گفت : هیچ نرسیده است . آنگاه آن درویش به مصر رفت بنزدیک ذوالنون ، او را دید انگشت پای بسته . گفت : چه افتاده است ؟ گفت : درد خاسته است . گفت : از کی ؟ گفت : از چهار ماه . گفت : حساب کردم دانستم که سهل موافقت شیخ ذوالنون کرده است یعنی موافقت شرط است . واقعه بازگفتم . ذوالنون گفت : کسی است که او را از درد ما آگاهی است و موافقت ما می کند . نقلست که روزی سهل در تستر پای گرد کرد و پشت بدیوار باز نهاد و گفت : سلونی عما بدالکم . گفتند: پیش ازین ازینها نکردی. گفت : تا استاد زنده بود شاگرد را بادب باید بود . تاریخ نوشتند همان وقت ذوانون در گذشته بود. نقلست که عمرو لیث بیمار شد چنانکه همه اطبا ، از معالجت او عاجز شدند . گفتند : این کار کسی است که دعا کند . گفتند :سهل مستجاب الدعوه است . او را طلب کردند و بحکم فرمان اولوالامر اجابت کرد. چون در پیش او بنشست ، گفت دعا در حق کسی مستجاب شود که توبه کند و ترا در زندان مظلومان باشند همه رها کرد و توبه کرد . سهل گفت : خداوندا ! چنانکه ذل معصیت او باو نمودی عز طاعت من بدو نمای چنانکه باطنش را لباس انابت پوشاندی ظاهرش را لباس عافیت پوشان . چون این مناجات کرد عمرو لیث بنشست و صحت یافت ، مال بسیار برو عرضه کرد هیچ قبول نکرد و از آنجا بیرون آمد مریدی گفت ترا زر می باید ؟ بنگر.آن مرید بنگرید . همه دشت و صحرا دید جمله زر گشته و لعل شده . گفت کسی را که با خدای چنین حالی بود از مخلوق چرا چیزی بگیرد ؟ نقلست که چون سهل سماعی شنیدی او را وجدی پدید آمدی بیست و پنج روز در آن وجد ماندی و طعام نخوردی و اگر زمستان بودی عرق می کردی که پیراهنش تر شدی چون در آن حالت ، علما ، ازو سئوال کردندی گفتی از من مپرسید که شما را از من و از کلام من درین وقت هیچ منفعت نباشد . نقلست که بر آب برفتی که قدمش تر نشدی . یکی گفت قومی گویند تو بر سر آب می روی ! گفت :موذن این مسجد را بپرس که او مردی راست گوی است . گفت : پرسیدم ، موذن گفت من آن ندیدم لکن درین روزها در حوضی درآمد تا غسل سازد در حوض افتاد که اگر من نبودمی در آنجا بمردی . شیخ بوعلی دقاق چون این بشنید ، گفت : او را کرامات بسیارست لیکن خواست تا کرامات خود را بپوشاند . نقلست که یک روز در مسجد نشسته بود کبوتری بیفتاد از گرما و رنج . سهل گفت : شاه کرمانی بمرد . چون نگاه کردند همچنان بود . نقلست که یکی از بزرگان گفت : که روز آدینه پیش از نماز نزدیک سهل شدم ماری دیدم در آن خانه . من ترسیدم . گفت : درآی. گفتم : می ترسم . گفت : کسی بحقیقت ایمان نرسد تا از چیزی دیگر جز خدای بترسد . مرا گفت : در نماز آدینه چگونه ای؟ گفتم میان ما و مسجد یک شبانروز است دست من بگرفت پس من نگاه کردم و خود را در مسجد آدینه دیأم . نماز کردیم و بیرون آمدیم من در آن مردمان می نگریستم . گفت : اهل لا اله الا الله بسیارند و مخلصان اندکی . نقلست که شیران و سباع بسیار نزدیک او آمدندی و مرا ایشانرا غذا دادی و مراعات کردی و امروز در تستر خانه سهل را بیت السباع گویند و از بس که قیام کرده و در ریاضت درد کشیده برجای خود نماند و حرقت بول آورد چنانکه در ساعتی چند بار حاجت آمدی و پیوسته جامی با خود داشتی از بهر آنکه نتوانستی نگاه داشت اما چون وقت نماز درآمدی انقطاع پذیرفتی و طهارت کردی و نماز کردی آنگاه باز برجای بماندی و چون بر منبر برآمدی باز علتش پدید می آمدی . اما یک ذره از شریعت بر وی فوت نشدی . نقلست که مریدی را گفت جهد کن تا همه روز گوئی الله الله . آن مرد می گفت تا بر آن خوی کرد گفت اکنون شبها بر آن پیوند کن چنان کرد ، تا چنان شد که اگر خود را در خواب دیدی همان الله می گفتی در خواب تا او را گفتند ازین بازگرد و بیاد داشت مشغول شو تا چنان شد که همه روزگارش مستغرق آن شد . وقتی در خانه ای بود چوبی از بالا بیفتاد و بر سر او آمد و بشکست و قطرات خون از سرش بر زمین آمد و همه نقش الله الله پدید آمد . نقلست که مریدی را کاری فرمود گفت : نتوانم از بیم زبان مردمان . سهل روی باصحاب کرد و گفت بحقیقت این کار نرسد تا از دو صفت یکی بحاصل نکند یا خلق از چشم وی بیفتد که جز خالق نبیند و یا نفس وی از چشم وی بیفتد و بهر صفت که خلق او را بینند باک ندارد یعنی همه حق بیند .نقلست که در پیش مریدی حکایت می کرد که در بصره نان پزی است که درجه ولایت دارد . مرید برخاست و به بصره رفت آن نان پز را دید خریطه ای در محاسن خرد کرده چنانکه عادت نانوایان باشد چون چشم مرید بر وی افتاد بر خاطر او بگذشت که اگر او درجه ولایت بودی از آتش احتراز نکردی پس سلام گفت و سئوالی کرد . نانوا گفت : چون بابتدا بچشم حقارت در من نگریستی ترا سخن من فایده نبود. نقلست که شیخ گفت وقتی در بادیه می رفتم مجرد پیرزنی دیدم که می آمد عصابه ای بر سر شیخ بسته و عصایی در دست گرفته ، گفتم مگر از قافله باز مانده است ! دست به جیب بردم و چیزی بوی دادم که ساختگی کن تا از مقصود بازنمانی ، پیرزن انگشت تعجب در دندان گرفت و دست در هوا کرد و مشتی زر بگرفت و گفت تو از جیب می گیری من از غیب می گیرم این بگفت و ناپدید شد من در حیرت آن می رفتم تا بعرفات رسید م. چون بطواف گاه شدم ، کعبه را دیدم گرد یکی طواف می کرد . آنجا رفتم آن پیرزن را دیدم . گفت : یا سهل ! هر که قدم برگیرد تا جمال کعبه را بیند لابد او را طواف باید کرد ، اما هرکه قدم از خودی خود برگیرد تا جمال حق بیند ، کعبه گرد او طواف باید کرد . و گفت :مردی از ابدال بر من رسید و با او صحبت کردم و از من مسائل می پرسید از حقیقت و من جواب می گفتم تا وقتی که نماز بامداد بگزاردی و بزیر آب فرو شدی و بزیر آب نشستی تا وقت زوال چون اخی ابراهیم بانگ نماز کردی او از زیر آب بیرون آمدی یک سر موی بر وی تر نشده بودی و نماز پیشین گزاردی ، پس بزیر آب در شدی و از آن آب جز بوقت نماز بیرون نیامدی مدتی با من بود هم بدین صفت که البته هیچ نخوردم و با هیچ کس ننشست تا وقت یکه برفت و گفت : شبی در خواب قیامت را دیدم که در میان موقف ایستاده بودم ناگاه مرغی سپید دیدم که از میان موقف از هر جانبی یکی می گرفت و در بهشت می برد . گفتم : آیا این چه مرغیست که حق تعالی بربندگان خود منت نهاده است ناگاه کاغذی از هوا پدید آمد باز کردم برآنجا نوشته بود که این مرغیست که او را ورع گویند هرکه در دنیا با ورع بود حال وی در قیامت چنین بود و گفت بخواب دیدم که مرا در بهشت بردند سیصد تن را دیدم . گفتم : السلام علیکم . پس پرسیدم : خوفناکترین چیزی که خوف شما از آن بیشتر شد چه بود ؟ گفتند : خوف خاتمت و گفت : حق تعالی خواست که روح در آدم دهد و روح را بنام محمد درو دمید . و گفت : کنیت او ابومحمد کرد و در جمله بهشت یک برگ نیست که نام محمد بر وی نوشته نیست و درختی نیست در جمله بهشت الا بنام او کشته اند و ابتداء جمله اشیاء و بنام او کرده اند و ختم جمله انبیاء بدو خواهد بود لاجرم نام او خاتم النبیین آمد و گفت :ابلیس را دیدم در میان قومی . گفت : بهمتش بند کردم چون آن قوم برفتند . گفتم : رها نکنم بیا در توحید سخن بگوی . گفت : ابلیس در میان آمد و فصلی بگفت توحید را . که اگر عارفان وقت حاضر بودندی همه انگشت بدندان گرفتندی و گفت : من کسی را دیدم در شبی که عظیم گرسنه بود لقمه پیش او آوردند مگر شبهت آلود بود ترک کرد و نخورد و آن شب از گرسنگی طاعت نتوانست کرد و سه سال بود تا بشب در طاعت بود . آن شب مزد آن یک گرسنگی و دست از طعام شبهت کشیدن را با آن سه ساله عبادت برابر کردند این زیادت آمد و گفت شکم من پرخمر شود دوستتر دارم که پر از طعام حلام . گفتند : چرا ؟ گفت : از آنکه چون شکم من پر خمر شود عقل بیارامد و آتش شهوت بمیرد و خلق از دست و زبان من ایمن شوند و اما چون از طعام حلال پر شود فضولی آرزو کند و شهوت قوی گردد و نفس بطلب آرزوهای خود سربرآورد و گفت خلوت درست نیاید مگر بحلال خوردن و حلال درست نیاید مگر بحق خدای دادن و گفت : در شبانروزی هرکه یکبار خورد این خورد صدیقان است و گفت : درست نبود عبادت هیچ کس را و خالص نبود عملی که می کند تا مرد گرسنه نبود . و گفت : هرکه گرسنگی کشید شیطان گرد او نگردد بفرمان خدای چون سیر بخوردید ، طلب از حد در گذرید و طاغی شوید . و گفت : سرهمه آفتها سیر خوردن است . و گفت : هرکه حرام خرود هفت اندام وی در معصیت افتد اگر خواهد وگرنه ناچار معصیت کند و هرکه حلال خورد ، هفت اندام وی در طاعت افتد و توفیق خیر بدو پیوسته بود . و گفت : حلال صافی آن بود که اندر وی خدای را فراموش نکند . نقلست که شاگری را گرسنگی بغایت رسید و چند روز برآمد . گفت : یا استاد ما القوت قالی ذکر الحی الذی لایموت . و گفت : خلق برسه قسمند و گروهی با خود بجنگ برای خدای تعالی و گروهی با خلق بجنگ برای خدای و گروهی با حق بجنگ برای خود . که چرا قضای تو برضای ما نیست ؟ چرا مشیت تو بمشاورت ما نیست ؟ و گفت : هر که خواهد که تقوای وی درست آید ؛ گو از همه گناهان دست بدار . و گفت : هر عملی که کنید نه باقتدای مقتدا کنید جمله عذاب نفس خود دانید . و گفت : بنده را تعبد درست نیاید تا آنگاه که در عدم خویشتن اثر دوستی نبیند و در فنا اثر وجود . و گفت : بیرون رفتند علما ، و عباد و زهاد از دنیا و دلهای ایشان هنوز در غلاف بود و عمل او بورع نبود و ورع او باخلاص نبود و اخلاص او بمشاهده و اخلاص تبرا کردن بود . از هرچه دون خدای بود . و گفت : بهترین خایفان مخلصان اند و بهترین مخلصان آن قومند که اخلاص ایشان تابمرگ برساند . و گفت : جز مخلص واقف ریا نبود. و گفت : آن قوم که بدین مقام پدید آمدند ایشانرا ببلا حرکت دادند اگر بجنبند جدا مانند و اگر بیارامند پیوستند . و گفت : هرکه خدای را نپرستد باختیار خلقش باید پرستیدن باضطرار . و گفت : حرامست بر دلی که بغیر خدای آرام تواند گرفت که هرگز بوی یقین بوی رسد . و گفت : حرامست بر دلی که درو چیزی بود که خدای بدان راضی نباشد که در آن دل نوری راه یابد . و گفت : هر وجدی که کتاب و سنت گواه آن نبود باطل بود . و گفت : فاضلترین اعمال آن بود که بنده پاک گردد از خبث پاکی خویش . و گفت : هرکه نقل کند از نفسی بنفسی بی ذکر خالق خود ضایع کرد . و گفت : همت آنست که زیادت طلبد چون تمام شود و بمقصود برسد یامنقطع گردد . و گفت : اگر بلا نبودی بحق راه نبودی . و گفت : هرکه چهل روز باخلاص بود در دنیا زاهد گردد و او را کرامت پدید آید و اگر پدید نیاید خلل از وی افتاده باشد اندر زهد . گفتند : چگونه پدید آید او را کرامت ؟ گفت : بگیرد آنچه خواهد چنانکه خواهد. و گفت : هر دل که با علم سخت گردد از همه دلها سخت تر گردد و علامت آن دل که با علم سخت گردد آن بود که دل وی بتدبیرها و حیلتها بسته شود و تدبیر خویش بخداوند تسلیم نتواند کرد و هرکه را حق تعالی بتدبیر او باز گذارد هم بدین جهان و هم بآن جهان او را بدوزخ اندازد . و گفت : علما سه قومند ، عالم است بعلم ظاهر علم خویش را با اهل ظاهر می گوید و عالم است بعلم باطن که علم خویش را با اهل او می گوید و عالمی است که علم او میان او و میان خدای است آنرا با هیچ کس نتواند گفت . و گفت : آفتاب برنیامد و فرو نشد برهیچ کس نیکوتر از آنکه خدای را برگزیند برتن و مال و دنیا و جان و آخرت . و گفت : هیچ معصیت عظیم تر از جهل نیست . و گفت : بدین مجنونها بچشم حقارت منگرید که ایشانرا خلیفتان انبیاء گفتند . کسی گفت : علم شما چیست گفت : این علم ما بتصرف نیاید ولیکن آن علم را بتکلف رها نتوان کرد . چون این حدیث بیاید خود آن همه از تو بستاند . و گفت : اصول ما شش چیز است ، تمسک به کتاب خدای و اقتدا بسنت رسول الله علیه و علی آله و سلم و حلل خوردن. باز داشتن دست از رنجاندن خلق و اگر چه ترا برنجانند و دور بودن از مناهی و تعجیل کردن بگزارد حقوق . و گفت : اصول مذهب ما سه چیز است :اقتدا به رسول در اخلاق و اقوال و افعال و خوردن حلال و اخلاص در جمله اعمال. و گفت : اول چیزی که مبتدی را لازم آید ، توبه است و آن ندامت است و شهوات از دل برکندن و از حرکات مذمومه به حرکات محموده نقل کردن و دست ندهد بنده را توبه تا خاموشی لازم خود نگرداند و خاموشی لازم او نگردد تا خلوت نگیرد و خلوت لازم او نشود تا حلال نخورد و حلال دست ندهد تا حق خدای نگزارد و حق خدای نگزارد مرگ بحفظ جوارح ازین همه که برشمردیم هیچ میسر نشود تا یاری نخواهد از خدای برین جمله . و گفت : اول مقام عبودیت برخاستن از اختیار است و بیزار شدن از حول و قوت خویش و گفت : بزرگترین مقامات آنست که خوی بد خویش بخوی نیک بدل کند . و گفت : آدمیانرا دو چیز هلاک گرداند . طلب عز و خوف درویشی . و گفت : هرکه دل وی خاشع تر بود دیو گرد وی نگردد . و گفت : پنج چیز از گوهر نفس است . درویشی که تونگری نماید و گرسنگی که سیر نماید و اندوهگینی که شادی نماید و مردی که ویرا با کسی دشمنی باشد و دوستی نماید و مردی که به شب نماز کند و بروز ، روزه دارد و قوت نماید از خود . و گفت : میان خدای و بنده هیچ حجاب غلیظتر از حجاب دعوی نیست و هیچ راه نیست بخدای نزدیک تر از افتقار بخدای. و گفت : هرکه مدعی بود خایف نبود و هرکه خایف بود امین نبود و هرکه امین نبود او را بر خزاین پادشاه اطلاع نبود . و گفت : بوی صدق نیاید هرکه مداهنت کند غیر خود را و مداهنت با خود ریا بود . و گفت : هرکه با مبتدع مداهنت کند حق تعالی سنت ازو ببرد و هرکه در روی مبتدعی بخندد حق تعالی نور ایمان ازو ببرد . و گفت : هر حلال که از اهل معاصی خواهند که برگیرند آن بر ایشان حرام شود . و گفت : مثل سنت در دنیا چون بهشتست در عقبی هرکه در بهشت شد ایمن شد از خوف و بلا همچنین نیز هر که بر جاده سنت در عمل شد ایمن شد از بدعت و هوا . و گفت : هرکه طعن کند در کسب در سنت طعن کرده است و هرکه توکل طعن کند در ایمان طعن کرده است و درست نیاید کسب اهل توکل را مگر بر جاده سنت و هرکه نه اهل توکل است درست نیست کسب او مگر بر نیت تعاون یعنی معاونت کند تا دل خلق از وی فارغ بود . و گفت : اگر توانی که بر صبر نشینی چنان کن و از آن قوم مباش که صبر برتو نشیند . و گفت : اصل جمله آفتها اندکی صبر است برچیزها و غایت شکر عارف آنست که بداند که عاجز است از آنکه شکر او تواند گزارد یا بحد شکر تواند رسید . و گفت : خدای را در هر روزی و هر ساعتی و هر شبی عطاهاست و بزرگترین عطا آنست که ذکر خویش ترا الهام کند . و گفت : هیچ معصیت نیست بتر از فراموشی حق . و گفت : هرکه بخواباند چشم خویش از حرام کرده خدای یک چشم زخم هرگز در جمله عمر بدو راه نیابد . و گفت : حق تعالی هیچ مکانی نیافرید از دل مومن عزیزتر از بهر آنکه هیچ عطایی نداد خلق را از معرفت عزیزتر و عزیزترین عطاها بعزیزترین مکانها بنهند و اگر در عالم مکانی بودی از دل مومن عزیزتر معرفت خود را آنجا نهادی . و گفت : عارف آنست که هرگز طعم وی نگردد هر دم خوش بوی تر بود . و گفت : هیچ یاری ده نیست ، الا خدای و هیچ دلیل نیست ، الا رسول خدای و هیچ زاد نیست الا تقوی و هیچ عمل نیست مگر صبر برین پنج چیز که گفتیم. و گفت : هیچ روز نگذرد که نه حق تعالی ندا کند که بنده من انصاف نمی دهی ترا یاد می کنم و تو مرا فراموش می کنی ترا بخود می خوانم و تو بدرگاه کسی دیگر یم روی و من بلاها را از تو باز می دارم و تو بر گناه معتکف می باشی یا فرزند آدم فردا که بقیامت حاضر آئی چه عذر خواهی گفت ؟ و گفت : خدای تعالی خلق را بیافرید ، گفت با من راز گویید اگر راز نگویید بمن نگرید و اگر این نکنید حاجت خواهید . و گفت : دل هرگز زنده نشود تا نفس نمیرد . و گفت : هرکه بر نفس خویش مالک شد عزیز شد و بر دیگران نیز مالک شد ، چنانکه گفته اند پادشاه تن خود پادشاه هر تنی خصم تو با تو بر نیاید چو تو با خود برآمدی و هرکه را نفس او برو مالک شد ذلیل شد و اول جنایت صدیقان ساختن ایشان بود با نفس خویش. و گفت : خدای را هیچ عبادت نکند . فاضلتر از مخالفت هوا و نفس . و گفت : هرکه نفس خود را نشاسد برای خداوند خویش ، خداوند خویش را نشناسد برای نفس خویش . و گفت : هرکه خدای را شناخت غرقه گشت در دریای اندوه و شادی . و گفت : غایت معرفت حیرت است و دهشت . و گفت : اول مقام معرفت آنست که بنده را یقین دهد در سر وی و جمله جوارح وی بوان یقین آرام گیرد ، یعنی خاطره های بد از ضعف یقین بود . و گفت : اهل معرفت خدای اصحاب اعرافند همه را بنشان او شناسند . و گفت : صادق آن بود که خدای تعالی فرشته ای بر وی گمارد که چون وقت نماز درآید بنده ای برگمارد تا نماز کند و اگر خفته باشد بیدار کند . و گفت : از توبه قرا نومیدی بیش از آن بود که از توبه کفار و اهل معاصی. و گفت : لااله الاالله لازم است خلق را اعتقاد بدان ، بدل و اعتراف بدان ، بزبان و وفا بدان بفعل . و گفت : اول توبه اجابت بفعل بود و انابت بدل و توبه به نیت و استغفار از تقصیر . و گفت : صوفی آن بود که صافی شود از کرد و پر شود از فکر و در قرب خدای منقطع شود از بشر و یکسان شود در چشم او خاک و زر . و گفت : تصوف اندک خوردن است و با خدای آرام گرفتن و از خلق گریختن . و گفت : توکل حال پیغمبرانست هر که در توکل حال پیغمبر دارد ؛ گو سنت او فرومگذارد . و گفت : اول مقامی در توکل آنست که پیش قدرت چنان باشی که مرده پیش مرده شوی تا چنانکه خواهد او را می گرداند و او را هیچ ارادت نبود و حرکت نباشد . و گفت : توکل درست نیاید الا به دل روح و بدل روح نتواند کرد الا بترک تدبیر . و گفت : نشان توکل سه چیز است : یکی آنکه سوال نکند و چون پدید آید بپذیرد و چون نپذیرفت بگذارد . و گفت : اهل توکل را سه چیز دهند ؛ حقیقت ، یقین و مکاشفه غیبی و مشاهده قرب حق تعالی . و گفت : توکل آنست که خدای را متهم نداری یعنی آنچه گفته است بتو رساند . و گفت : توکل آنست که اگر چیزی بود و اگر نبود ؛ در هر دو حال یکسان بود . و گفت : توکل دل را بود که با خدای زندگانی کند بی علاقتی . و گفت : جمله احوال را روئی است و قفایی مگر توکل را که همه روی است بی قفا . معنی آنست که زهد و تقوی اجتناب دنیا بود مجاهده در مخالفت نفس و هوا بود علم و معرفت در دید و دانش اشیا بود ، خوف و رجاء از لطف و کبریا بود تفویض و تسلیم در رنج و غنا بود . رضا بقضا بود و شکر بر نعما بود و صبر بر بلا بود و توکل بر خدا بود لاجرم توکل همه روی بی قفا بود اگر کسی گوید دوستی نیز همچین است که توکل بر خدای است گوییم ، دوستی بر خدای نبود با خدای بود . و گفت : دوستی دست بگردن طاعت کردن بود و از مخالفت دور بودن. و گفت : هرکه خدای را دوست دارد عیش او دارد . و گفت : حیا بلندرت است از خوف که حیا خاصگیانرا بود خوف علما را . و گفت : عبودیت رضا دادن است به فعل خدای . و گفت : دوستی دست بگردن طاعت کردن بود و از مخالفت دور بودن . و گفت : مراقبت آنست که که از فوت دنیا نترسی و از فوت آخرت تری . و گفت : خوف نر است و رجا ماده ، و فرزند هردو ایمانست . و گفت : در هر دل که کبر بود . خوف و رجا در آن قرار نگیرد . و گفت : خوف دور بودن است از نواهی و رجا شتافتن است بادای اوامر وعلم رجا درست نیاید الا خایف را . و گفت : بلندترین مثقام خوف آنست که بنده خایف بود تا در علم خدای تقدیر او بر چه رفته است مردی دعوی خوف می کرد . گفت : در سر تو بیرون از خوف قطعیت هیچ خوف هست ؟ گفت : هست . گفت : تو خدای را نشناخته ای و از قطعیت او نترسیده ای . و گفت : صبر انتظار فرج است و از خدای تعالی . و گفت : مکاشفه آنست که گفته اند لو کشف الغطا ما از ددت یقینا . و گفت : فتوت متابعت سنت است . و گفت : زهد در سه چیز است ؛ یکی در ملبوس که آخر آن در مزبلها خواهد رسید و زهد در برادران که آ]ر آن فراق خواهد بود و زهد د ر دنیا که آخر آن فنا خواهد شد . و گفت : ورع ترک دنیا است و دنیا نفس است هرکه نفس خود را گرفت دشمن خدای گرفته است . و گفت : سفر کردن از نفس بخدای صعب است . و گفت : نفس از سه صفت خالی نیست یا کافر است یا منافق یا مرائی . و گفت : نفس را شرهای بسیار است یکی از آن شرها آنست که بر فرعون آشکار کرد و جز بفرعونی آشکارا نکند و آن دعوی خدائیست . و گفت : انس بکسی گیر که بنزدیک اوست هرچه ترا می باید . و گفت : حق تعالی قرب نداد ابرار را بخیرات و قرب داد بیقین . و گفت : روغن نگاه دارید تا عقلتان زیادت شود که هرگز خدای را هیچ دلی ناقص عقل درنیافته است . و گفت : تجلی بر سه حال است ؛ تجلی حکم ذات و آن مکاشفه است و تجلی صفات و آن موضع نور است و تجلی حکم ذات و آن آخرت است و ما فیها . پرسیدند از انس . گفت : انس آن است که اندامها انس گیرد به عقل و عقل انس گیرد به علم و علم انس گیرد به بنده و بنده انس گیرد به خدای . و پرسیدند از ابتداء احوال و نهایت آن ، گفت : ورع اول زهد است و زهد اول توکل وتوکل اول درجه عارف و معرف اول قناعت است و قناعت ترک شهوات و ترک شهوات اول رضاست و رضا اول موافقت است . پرسیدند چه چیز سخت تر بود بر نفس؟ گفت : اخلاص ، زیرا که نفس را در اخلاص هیچ نصیبی نیست . و گفت : اخلاص اجابت نیست اخلاص به هیچ کس دیگر ندهی جز بخداوند . گفتند : ما را وصف صادقان کن. گفت : شما اسرار صادقان بیارید تا من شما را خبر دهم از وصف صادقان . گفتند : مشاهدت چیست ؟ گفت : عبودیت . گفتند : عاصیانرا انس بود . گفت : نه و نه هرکه اندیشه معصیت کند . گفتند : به چه چیز بدان ثواب رسد ؟ گفت : که نماز شب کند بدانکه روز جنایت نکند . گفتند : مردی می گوید که من همچون درم حرکت نکنم تا وقت که مرا حرکت ندهند . گفت : این سخن نگوید مگر دو تن یا صدیقی یا زندیقی . گفتند : در شبانروزی یکبار طعام خوردن چگویی ؟ گفت : خوردن صدیقان بود . گفتند : دوبار؟ گفت : خوردن مومنان بود . گفتند : سه بار ؟ گفت بگو تا آخری بکنند تا چون ستور می خوری . پرسیدند از خوی نیک . گفت : کمترین حالش بارکشی و مکافات بدی ناکردن واو را آمرزش خواستن و بر و بخشودن و گفت :روی آوردن بندگان به خدای زهد است . پرسیدند : به چه چیز اثر لطف خود ببنده آرد ؟ گفت : چون در گرسنگی و بیماری و بلا صبر کند الا ماشاالله. پرسیدند : از کسی که روزهای بسیار هیچ نمی خورد کجا می شود آن آتش گرسنگی او ؟ گفت : آن نار را نور بنشاند و گفت : گرسنگی را سه منزل است یکی جوع طبع و این موضع عقل است و جوع موت است و این موضع فساد است و جوع شهوت است و این موضع اسراف است . پرسیدند : که تو به چیست ؟ گفت : آنکه گناه فراموش کنی. مرد گفت توبه آنست که گناه فراموش نکنی . سهل گفت : چنین نیست که تو دانسته ای که ذکر جفا در ایام وفا جفا بود . یکی گفت : مرا وصیتی کن. گفت :رستگاری تو در چهارچیز است .ناخورانی و بی خوابی و تنهایی و خاموشی . گفت :خواهم که با تو صحبت دارم . گفت :چون از ما یکی میرد با که صحبت داری؟ اکنون خود با او دار. و گفت :اگر تو از سباع می ترسی با من صحبت مدار . گفتند : می گویند شیر بزیارت تو می آید . گفت : آری سگ بر سگ آید . گفتند : درویش کی برآساید ؟ گفت : آنگاه که خود را جز آن وقت نبیند که در وی بود . گفتند : از جمله خلایق با کدام قوم صحبت داریم ؟ گفت : با عارفان از جهت آنکه ایشان هیچ چیز را بسیار نشمرند و هر فعلی که رود آن بنزدیک ایشان تاویلی بود . لاجرم ترا در کل احوال معذور دارند . مناجات اوست که گفت الهی مرا یاد کردی و من کس نه و اگر من ترا یاد کنم چون من کس نه مرا این شادی بس نه و از من ناکس تر نه و سهل بن عبدالله واعظی حقیقی وبد و خلقی بسبب او براه بازآمدند و آن روز که وفات او نزدیک رسید چهارصد مرد مرید داشت آن مردان مرد بر سر بالین او بودند . گفتند : بر جای تو ، که نشیند و بر منبر تو کی سخن گوید ؟ گبری بود که او را شاددل گبر گفتند ی ، پیر ، چشم باز کگرد و گفت بر جای من شاددل نشیند . خلق گفتند :مگر این پیر را عقل تفاوت کرده است ، کسی را که چهارصد مرد عالم دین دار شاگرد دارد او گبری را بر جای خود نصب کند ؟ او گفت : شور در باقی کنید بروید و آن شاددل را بنزد من آرید . بیاوردند چون نظر شیخ بر شاددل افتاد گفت : چون روز سوم از وفات من بگذرد بعد از نماز دیگر بر منبر رو و بجای من بنشین و خلق را سخن بگوی و وعظ کن . شیخ این بگفت و درگذشت . روز سوم بعد از نماز دیگر چندان مردم جمع شدند ، شاددل بیامد و بر منبر شد و خلق نظاره می کردند تا خود این چیست ؟ گبری و کلاه گبری بر سر و زناری بر میان بسته . گفت :مهتر شما ، مرا بشما رسول کرده است و مرا گفت با شاددل گاه آن نیامد که زنار گبر ببری؟ گفت : اکنون بریدم و کارد بر نهاد و زنار را ببرید و گفته است که گاه آن نیامد که کلاه گبری از سر بنهی ؟ گفت اینک نهادم و گفت : اشهد ان لا الاالله و اشهد ان محمدا رسول الله . پس گفت شیخ گفته است که بگوی که این پیر شما بود و استاد شما بود نصیحت کرد و نصیحت استاد خود پذیرفتن شرط هست . اینک شاددل زنار ظاهر ببرید اگر خواهنید که ما را بقیامت ببینید بجوانمردی بر شما که همه زنارهای باطن راببرید . این بگفت قیامتی از آن قوم برآمد و حالاتی عجب ظاهر شد . نقلست که آن روز که جنازه شیخ برداشتند خلق بسیار زحمت می کردند . جهودی بود هفتاد ساله چون بانگ و جلبه شنود ، بیرون آمد تا چیست ؟ چون جنازه برسید ، آواز برآورد که ای مردمان آنچه من می بینم شما می بینید . فرشتگان از آسمان فرو می آیند و خویشتن بر جنازه او می مالند در حال کلمه شهادت گفت و مسلمان شد . ابوطلحه بن مالک گفت که سهل آن روز که در وجود آمد روزه دار بود و آن روز که برفت هم روزه دار بود و بحق رسید روزه ناگشوده . نقلست که سهل روزی نشسته بود با یاران مردی آنجا بگذشت سهل گفت این مرد سری دارد تا بنگریستند مرد رفته بود . چون سهل وفات کرد مریدی برسر گور وی نشسته بود . آن مرد بگذشت مرید گفت : خواجه این پیر که درین خاکست گفته است که تو سری داری بحق . آن خداوند که ترا این سر داده است که چیزی بما نمایی . آن مرد بگورستان سهل اشارت کرد که ای سهل بگوی . سهل در گور بآواز بلند بگفت : لااله الا الله وحده لا شریک له . گفت : می گویند که هرکه اهل لااله الاالله بود او را تاریک گور نبود ، راست است یا نه ؟ سهل از گور آواز داد و گفت راست است . رحمةالله علیه .