شرح حال رجال ایران/اسمعیل‌خان خزیمه
اسمعیل اسمعیل خان خزیمه، سرسلسله خاندان علم که سالیان دراز در قاین و سیستان و بعضی قسمتهای دیگر حکومت داشته‌اند، میباشد. طائفه خزیمه اصلا از طوائف عرب بوده که در سال ۱۵۰ هجری در ایام خلافت منصور عباسی معروف بدوانقی خراسانیان بسرکردگی استادسیس و حریش سیستانی بر علیه خلافت بلکه بر ضد عرب قیام کردند و تمام خراسان را دوباره بتصرف خود در آوردند منصور حازم بن خزیمه را که از سرکردگان عرب بود بجنگ آنان و دفع غائله خراسان فرستاد حازم پس از یکسال گاهی با جنگ و گریز و گاهی بحیله و تدبیر خراسانیان را که مخالف سلطه عرب بر خود بودند شکست داده و خراسان را بتصرف خود در آورد لشگریان وی در نواحی خراسان مخصوصاً قسمت قهستان که معرب کهستان است توطن اختیار نمودند و پس از اینکه دست اعراب از ایران کوتاه شد و سلطه آنان برطرف گردید طوائف اعراب از قبیل خزیمه – شیبانی – عامری و غیره و غیره در ایران باقی ماندند و امروزه جنبه‌های عربی خود را بکلی از دست داده ایرانی شده‌اند. طائفه عرب خزیمه و سرکردگان آن تا اواخر دوره صفویه چندان اسم و رسمی از خود نداشتند در اواخر سلطنت شاه سلطان حسین و شاه طهماسب دوم صفوی بواسطه یاغی شدن رعایای افغانی ایران و تولید شدن هرج و مرج در سراسر مملکت بزرگان طائفه مزبور قدی علم کرده و نام و نشانی از خود در تاریخ باقی گذارده‌اند و اولین کسی که از این طائفه شهرت پیدا کرد و میتوان او را در حقیقت مؤسس و سرسلسله خاندان یکی از امراء و حکام بزرگ خراسان بشمار آورد همین اسمعیل‌خان است که از او تاریخ اهمیت خاندان علم آغاز میگردد و اینکه خاندان مزبور نام علم را برای نام خانوادگی خود برگزیدند بیشتر برای این است که علم‌خان پسر اسمعیل‌خان از جهت عرضه و کفایت از پدر بیشتر اهمیت پیدا کرده تا جائیکه شاه‌تراش شده و ضمناً خود داعیه سلطنت داشت و میخواست خودش شاه بشود و مهمترین افراد این خاندان: اسمعیل‌خان و علم‌خان اول و امیر علم‌خان سوم حشمت‌الملک میباشند. در سلطنت شاه طهماسب دوم و طلوع کوکبه نادرشاه حاکم قاین و فراه[۱] بود در سال ۱۱۴۶ هـ. ق. که محمدخان بلوچ والی خوزستان بر ضد طهماسب‌قلی‌خان نایب‌السلطنه (نادرشاه) قیام نمود و در نواحی جنوب ایران انقلابی برپا کرد طهماسب‌قلی‌خان نایب‌السلطنه فوراً برای دفع او عده‌ای در حدود دوازده هزار نفر سپاهی بسرداری طهماسب‌قلی‌خان جلایر حاکم اصفهان بفارس فرستاد و ضمناً تمام حکام دست نشانده محمدخان را تغییر داد و چون سرکردگان امرای خراسان مورد اطمینان او بودند از این جهت اکثر ولایات فارس را میان آنان تقسیم نمود از آن جمله اسمعیل‌خان خزیمه حاکم قاین و فراه را بسمت حکومت بهبهان و کوه‌گیلویه تعیین و بآنجا اعزام داشت و برای دفع شر محمدخان اقدامات مجدانه‌ای از اطراف بعمل آمد و بعد نایب‌السلطنه (نادرشاه) اسمعیل‌خان را از کوه‌گیلویه و طهماسب قلی‌خان جلایر را از اصفهان برای دستگیری محمدخان مأمور نمود و این دو سردار در نزدیکی دربند که مرکز اردوی محمدخان بود بهم رسیدند طهماسب قلی‌خان نایب‌السلطنه برای اطمینان از کار و اتمام عمل، عملیات بین‌النهرین خود را ناتمام گذاشته از راه خوزستان با شتاب خود را بدانها رسانید محمدخان که در دربند برای مقابله با سپاه اعزامی سنگر بسیار محکمی برای خود ترتیب داده و برای نبرد خود را آماده مینمود در همین یورش اول تاب مقاومت نیاورده و فرار کرد و عاقبت دستگیر شده او را به اصفهان نزد نادرشاه بردند و بامر وی کشته شد (۱۱۴۷ هـ.ق.)
- ↑ ایالت فراه بعلاوه حکومت قاین باسمعیل‌خان خزیمه تفویض، جهانگشای نادری ذیل وقایع سنه ۱۱۴۴ ق.