مرزهای ایران
تاریخچه مرزهای غربی ایران
ویرایشقدمت این سرحد به عهدنامه زهاب یا عهدنامه قصر شیرین برمی‌گردد که بین امپراتوری عثمانی و صفویان در ۱۷ مه ۱۶۳۹ میلادی در شهر قصر شیرین عقد شد. این پیمان‌نامه به جنگی که از سال ۱۶۲۳ آغاز شده بود و همچنین به مبارزات ۱۵۰ ساله دو کشور که بیشتر بر سر اختلافات ارضی صورت می‌گرفت، پایان داد. این پیمان با شرط پیوستن ایروان در قفقاز جنوبی به ایران و پیوستن تمام سرزمین‌های میان‌رودان (دربرگیرندهٔ بغداد) به عثمانی انجام گرفت. با این حال این پیمان‌نامه پایان اختلافات مرزی میان ایران و عثمانی نبود. در زمان فتحعلی شاه اختلافات مرزی باعث شد نخستین عهدنامه ارز روم در ژولای سال ۱۸۲۳ منعقد شود اما نتوانست چاره‌ای مناسب برای درگیری‌های مرزی قبلی تعیین کند.
بعد از عهدنامه اخیر تا اواخر سلطنت محمدشاه گفتگوی مهمی در امر مرزهای دوکشور انجام نشد تا در سال ۱۲۵۳ موقعی که دولت ایران در محاصره هرات و تسخیر آنجا سرگرم بود به‌واسطه غارت محمره (خرمشهر) به دست علیرضا پاشا (۲۳ رجب ۱۲۵۴) و ادعای وی مبنی بر تعلق آنجا به دولت عثمانی، گفتگوی مرزی مابین دو کشور شروع گردید و پس از آنکه نزدیک بود کار به جنگ منجر شود دولت های روس و انگلیس دخالت کرده قرار گذاشتند کمیسیونی مرکب از مأمورین ایران و عثمانی و روس و انگلیس در ارزنة الروم منعقدشده دعاوی طرفین و ادعای پنج کرور خسارتی که دولت ایران از بابت محمره (خرمشهر فعلی) مطالبه می‌نمود تسویه نمایند
دولت ایران میرزا تقی‌خان وزیر نظام (بعد امیرکبیر لقب یافت) را به سمت نمایندگی و دولت عثمانی انور افندی را انتخاب کرد در سال ۱۲۵۹ هجری مأمورین دولت‌های چهارگانه که مرکب بودند از نمایندگان ایران و عثمانی و انگلیس و روس در ارزنة الروم جمع شده و بعد از مذاکرات طولانی در تاریخ ۱۶ جمادی الثانیه ۱۲۶۳ برابر با ۳۱ می ۱۸۴۷ دومین عهدنامه ارزنة الروم مابین محمدشاه و سلطان عبدالحمید توسط میرزا تقی‌خان وزیر نظام و انور افندی به امضا رسید.
طبق این عهدنامه، مناطق مورد اختلاف میان دو امپراتوری میان آنها تقسیم شد. اما به دلیل غیر دقیق بودن، انجام این اقدام تا سال ۱۹۱۴ بطول انجامید. به موجب عهدنامهٔ دوم ارزروم دولت ایران پذیرفت که از ادعای خود در رابطه با مناطق غربی زهاب (مندلی، نفتخانه و خانقین) دست برداشته و نیز حاکمیت عثمانی را بر سلیمانیه به رسمیت بشناسد و نسبت به آن ادعایی نداشته باشد. همچنین عثمانی نیز تعهد کرد حق کشتیرانی ایران بر اروندرود را به رسمیت بشناسد. علاوه بر این بنا شد که حدود مرزی دو کشور تعیین شود ولی با وجود برگزاری سه نشست توافقی به عمل نیامد. پس از کش و قوس فراوان و کارشکنی های بی پایان عثمانی، در نهایت در سال 1913 پروتکلی راجع به تحدید حدود امضا گردید که مبنای تعیین دقیق مرزها گردید
پروتکل ۱۹۱۳ استانبول مقرر است که سرحد دولتین ایران و عثمانی به ترتیب ذیل ترسیم شود: خط سرحدی در شمال از علامت سرحدی نمره ۳۷ سرحد روس و عثمانی که در قرب سردار بلاغ و فوق قله‌ای که بین آغری داغ بزرگ و آغری داغ کوچک واقع است شروع می‌شود پس‌ازآن به‌طرف جنوب از روی قلل جبال امتدادیافته دره دامباط و ناحیه سارنج و سلسله آبریز یاریم قیا (یاریم قیه) را که منبع آن در جبال ایوب بیک است به‌طرف ایران می‌گذارد بعدازآن خط سرحدی ناحیه بلاغ باشی را برای ایران گذاشته در امتداد مرتفع‌ترین قله‌ای که انتهای جنوبی آن در ۴۴ درجه و ۲۲ دقیقه طول و ۲۸ دقیقه عرض جغرافیائی واقع است سیر می‌نماید. پس‌ازآن خط سرحدی از طرف مغرب باتلاقی را که در مغرب یاریم قیه واقع است دور زده از نهر ساری سو گذشته و از قریه گیربران ....... الخ خط سرحدی به‌توسط کمیسیون تحدید حدود مرکب از نمایندگان چهار دولت در محل ترسیم خواهد شد. کمیسیون تحدید حدود باید مطابق اصول ذیل وظایف خود را انجام دهد اول موافق مقررات مقاوله نامه حاضره هر دولتی در کمیسیون مزبور یک نفر مأمور یک نفر معاون خواهد داشت، معاون مزبور در موقع ضرورت در جلسه رسمی قائم‌مقام مأمور خواهد بود هرگاه اختلاف عقیده در خصوص قسمتی از خط سرحدی در کمیسیون حاصل شود مأمورین عثمانی و ایران به فاصله چهل‌وهشت ساعت نظریات خود را کتباً تقدیم مأمورین روس و انگلیس نموده و مأمورین مزبور در جلسه خصوصی در موضوع مسائل مختلف فیه تحقیقات نموده تصمیم خودشان را به مأمورین ایران و عثمانی تبلیغ خواهند کرد، تصمیم مزبور در صورت‌مجلس جلسه رسمی درج‌شده و رعایت آن برای دول اربعه اجباری خواهد بود همین‌که تهدید قسمتی از سر حد به عمل آمد قسمت مزبوره قطعاً تعیین‌شده و دیگر تحقیق و مراجعه ثانوی در آن غیرممکن خواهد بود دولتین ایران و عثمانی حق‌دارند در نقاطی که متدرجاً تحدید حدود آنها خاتمه یافته ایجاد قراولخانه نمایند.بدیهی است امتیازی که به‌موجب قرارداد ۲۸ مه ۱۹۰1 (۹ صفر ۱۳۱۹) از طرف دولت شاهنشاهی ایران، به ویلیام ناکس دادرسی داده‌شده است و فعلاً موافق مقررات ماده نهم قرارداد مزبور به‌توسط (شرکت محدود تفت ایران و انگلیسی) که مرکز آن منچستر هور لندن است استخراج می‌شود در کلیه اراضی ایران که منتقل به عثمانی می‌شود بر طبق مقررات این مقاوله نامه و ضمیمه (ب) آن کاملاً به قوت خود باقی خواهد ماند دولتین ایران و عثمانی به مأمورین سرحدی خود به‌قدر کفایت از نقشه‌هایی که به‌توسط کمیسیون تحدید حدود ترسیم‌شده است به انضمام ترجمه بیان‌نامه مندرجه در فصل پانزدهم نظامنامه داخلی آن خواهند داد لکن بدیهی است که فقط نسخه فرانسه آنها معتبر خواهد بود. صورت‌مجلس‌های جلسات کمیسیون تحدید حدود سرحدی ۱۹۱۴ پس از انعقاد مقاوله نامه اخیر از طرف دولت ایران کمیسیونی به ریاست اعتلاء الملک (نصرالله خلعتبری) تشکیل یافت رئیس کمیسیون به همراه مأمور روسی برای اجرای فصل دوم مقاوله نامه تحدید حدود ایران و عثمانی از اسلامبول حرکت کرده و وارد محمره (خرمشهر) گردیدند و کمیسیون ایران و عثمانی با اتفاق مأموران روس و انگلیس از شط العرب شروع به تعیین حدود و نقشه‌برداری نموده در هر منطقه‌ای هیئت‌های فنی قبلاً نقشه‌برداری‌های لازم را به عمل‌آورده به هیئت‌های سیاسی گزارش می‌دادند و هیئت سیاسی روی آن نقشه‌ها مذاکره نموده اختلافات ارضی را مرتفع می‌ساختند و پس از اتمام کار هر منطقه صورت‌مجلس رسمی که متضمن شرح علائم و خط سیر سر حد بود تنظیم و امضاء می‌شد و به‌این‌ترتیب کمیسیون‌های چهارگانه از ۲۳ صفر ۱۳۲۲ شروع بکار کرده در تاریخ ششم ذی‌حجه ۱۳۳۲ هجری (مطابق ۲۶ اکتبر ۱۹۱۴) در بازرگان ماکو عملیات تحدید حدود ایران و عثمانی را پایان رسانیدند
نشانه گذاری دقیق مرزهای این دو کشور در زمان تأسیس جمهوری ترکیه (پس از جنگ جهانی اول و از میان رفتن امپراتوری عثمانی در سال ۱۹۱۸) میان سه کشور ایران، ترکیه و عراق صورت گرفت.
مرز دقیق ایران و ترکیه
ویرایشبرای تحدید حدود و نصب نشانه‌های مرزی کمیسیون‌هایی از طرف دولتین ایران و ترکیه در سال‌های ۱۳۰۸ و ۱۳۰۹ شمسی در سر حد تشکیل شد لکن به علت وجود اختلافات مرزی از کمیسیون‌های مزبور نتیجه‌ای گرفته نشد و بیش از چند علامت سرحدی نصب نگردید بنابراین برای رفع اختلافات سرحدی و اخذ نتیجه قطعی قراردادی در دوم بهمن‌ماه ۱۳۱۱ شمسی راجع به تعیین خط مرزی میان ایران و ترکیه به امضای محمدعلی فروغی (ذکاء الملک) وزیر امور خارجه ایران و دکتر توفیق رشدی بیک وزیر امور خارجه ترکیه در تهران منعقد گردید که در ذیل عیناً نقل می‌شود:
قرار داد مرزی ۱۳۱۱ اعلیحضرت شاهنشاه ایران و رئیس‌جمهوری ترکیه نظر به میل صمیمی متقابله که برای تعیین قطعی سرحدی بین ایران و ترکیه دارند و مایل‌اند به این وسیله حسن موافقت و روابط برادرانه و دوستانه ملتین را تحکیم نمایند تصمیم به انعقاد قراردادی نموده و برای این مقصود اختیارداران خود را به ترتیب ذیل معین نمودند:
جناب اشرف آقای محمدعلی‌خان فروغی وزیر امور خارجه ایران
جناب دکتر توفیق رشدی بیک وزیر امور خارجه ترکیه.
معزی الیهما با داشتن اجازه صحیح در مواد ذیل موافقت حاصل نمودند:
ماده ۱- ابتدای سرحد بین ایران و ترکیه از ملتقای رود ارس و رود قراسو از علامت سرحدی نمره (1) واقعه در خاک ایران شروع گردیده و بعد خط منصف المیاه قراسو را سیر و تا دریاچه برولان رسیده و ازآنجا بخط مستقیم تا تپه‌ای که در یک‌صد متری جنوب شرقی چشمه‌های قراسو واقع است رفته و در مشرق و شمال تپه مزبور دور زده و تپه مزبور را در خاک ایران قرار می‌دهد و بعد خط سرحدی باز به‌طرف شمال غربی متمایل گردیده و به صخره‌های برولان که بلافاصله به چشمه‌های قراسو مشرف می‌باشد می‌رسد، از علامت نمره ۲ خط سرحدی در استقامت علامت نمره ۳ و آغری داغ کوچک با عبور از علامت‌های نمره ۴، ۵، ۶، ۷ و ۸ تا علامت ۹ که بخط مستقیم در شانزده کیلومتر و شش‌صد متری شمالی‌ترین ساحل دریاچه برولان و در شش کیلومتر و چهارصد متری مرتفع‌ترین نقطه آغری داغ کوچک واقع است می‌رسد.
خط سرحدی در جاده بلیجان و شیخ بابو متوازیاً تا ۱۷۰۰ متری ممتد شده و از این نقطه به یک‌صد متری جنوب شرقی طوژ یک تپه رسیده و تپه مزبور را در خاک ترکیه قرار داده و بعد به‌طرف جنوب غربی متمایل گردیده و از ۱۵۰ متری شرقی قریه طوژیک گذشته و قریه مزبور را در خاک ترکیه قرار داده و در همان خط امتدادیافته و به فاصله ۱۰۰ متر از مغرب محل موسوم به توپ که در ۳۰۰۰ متری شرقی شیخ بابو واقع است گذشته و توپ را در خاک ایران قرار می‌دهد
ازآنجا خط سرحدی به‌طرف تپه‌ای که در ۳۵۰۰ متری جنوب شرقی شیخ بابو واقع است امتدادیافته و از قله تپه مزبور گذشته و به‌طرف جنوب غربی تا تپه‌ای که در ۱۳۰۰ متری شرقی قریه حسن آقا واقع می‌باشد ممتد گردیده و از قله تپه عبور می‌نماید.
بعد خط سرحدی به‌طرف مغرب تا تپه‌ای که در ۸۰۰ متری جنوب قریه حسن آقا واقع است رفته و از قله تپه مزبور می‌گذرد بعد از قله تپه‌ای که در ۵۰۰ متری جنوب غربی واقع است گذشته و ۱۵۰۰ مترو به‌طرف جنوب در رئوس الجبال تا نقطه‌ای که در ۰ ۰ ۲۰ متری جنوب شرقی سلب واقع می‌باشد سرازیر شده و از تنگه‌ای که بین دو ارتفاع مهم که یکی ۸۰۰ متری و دیگری ۱۰۰۰ متری شمالی نقطه‌ای که به ارتفاع ۱۹۴۸ نشان داده‌شده واقع هستند می‌گذرد بعد خط سرحدی از خط رئوس الجبال تا نقطه ۱۹۴۸ ممتد شده و از بالای آن گذشته و ازآنجا در طرف جنوب خط مقسم المیاه کوه‌های ایوبیک را تا قله جنوبی کوه‌های مزبور که در ۰ ۷۰ متری شمال غربی زانوی جاده‌ای که از یارم قیه ها به گیژو می‌رود واقع است سیر می‌نماید، زانوی مزبور در این جاده در ۳۵۰۰ متری شمال شرقی یارم قیه ها و در ۶۳۰۰ متری جنوب غربی گیژو قرارگرفته است.
ازآنجا خط سرحدی به فاصله ۲۰۰ متر در طرف مغرب متوازی با جاده یارم قیه ها به گیژو تا چهارراهی که در ۲۰۰ متری شمال یارم قیه علیا واقع است امتدادیافته و چهارراه مزبور را در خاک ایران قرار می‌دهد و ازآنجا به‌طرف مغرب تا نقطه واقعه در 6۰۰ متری غربی یارقیه در جاده یارم قیه - بلاغ باشی ممتد می‌گردد سرازیر شده و بعد به‌طرف جنوب پائین آمده تا به شمالی‌ترین نقطه کنار باتلاق می‌رسد و ازآنجا به بعد خط سرحدی از وسط باتلاق امتدادیافته و تا به کنار جنوبی آن ۵۰۰ متری شمال چخورش می‌رسد و در آنجا خط سرحدی به‌طرف مغرب پیچ‌خورده و به قله تپه ۱66۸ اتصال می‌یابد و چخورش و شیطان آباد در خاک ایران و گیربران در خاک ترکیه قرار می‌گیرد.
از این نقطه که بین قریه شیطان آباد متعلق به ایران و قریه گیربران متعلق به ترکیه واقع می‌باشد سرحد به قله تپه گیربران در مغرب بازرگان بالا رفته و در خط مقسم المیاه بین قراء ترکیه که موسوم است به گرجی بلاغ و نازیک و قریه قارغار قویمان و قراء ایرانی موسوم به بازرگان و گجوت و باش کند و ماراکومو ممتد گردیده و بعد از تنگه واقعه مابین ماراکومو وطویله (متعلق ب ترکیه) گذشته و خرابه‌های قارسولو و شیخ عسکر را در خاک ایران قراردادِ و به صخره‌های قوجه داغ رسیده و از رئوس الجبال زندوداشی و قانلی بابا و آق داش گذشته و قریة جوزر را در خاک ایران گذاشته و از رئوس الجبال آق داش و قلندر گذشته و مزارع و قراء ایرانی موسوم به نفطو و سلمان آباد و پیر احمد کندی را از مزارع قریه ترکیه مرسوم به دوشورمه مجزی نموده و باز خط مقسم المیاه رابین بایزید و اواجیق تعقیب و به گدوک خزینه اتصال می یابد.
از گدوک خزینه سرحد پس از قرار دادن قریه قزل قیه در خاک ترکیه و قریه سیلو معقول و همچنین دریاچه قوری گول در خاک ایران از کوه قره گونی گذشته و از قله توپ آق داش و رودخانه اگری چای عبور کرده و از قله آق داش گذاشته و قریه نادو در خاک ایران و قریه اگری چای را در خاک ترکیه قرار داده و از گردنه آقاجاک و خان گدوک و کوه‌های ساری چمن و قله غر بی دومانلو و گدوک قره بورقه گذشته و قراء شیخ سلورا در خاک ایران قرار داده و از کوه ناوور گذشته و قریه یکماله را در خاک ایران قرار داده و از رشکان و تپه‌های داورا و آخورک و گوری بیگ زاده و گوری مخین و خدر بابا (خضر بابا) عبور می‌نماید
از خدر بابا خط سرحد مقسم المیاه را تعقیب و از ۲۰۰۰ متری شرقی دریاچه داسناگول در استقامت جنوبی تا نقطه‌ای که نشانه ۸۰۰۰ دارد عبور نموده و باز یک هزار متر در همان استقامت درروی رئوس الجبال سیر می‌نماید بعد مجدداً به‌طرف جنوب تا قله تپه واقعه در ۵۰۰ متری برمی‌گردد و ارتفاع طولانی را که در ۲۵۰ متر در طرف جنوب شرقی واقع است در خاک ایران قرار می‌دهد و ازآنجا خط سرحدی رئوس الجبال را سیر می‌کند تا برسد به قله ارتفاع واقع در ۵۰۰ متری جنوب شرقی و بعد به‌طرف جنوب غربی می‌رود تا ملتقای هراتیل سو (نهری که از هراتیل میاید) و قطور چای و بعد خط سرحدی به‌طرف جنوب تا قله واقع در ۸۰۰ متری بالا رفته و ازآنجا باز در خط جنوب در دره کانی رش سرازیر می‌شود و منصف المیاه آن را در مسافت ۷۰۰ متر در طرف مغرب و ۵۰۰ متر طرف جنوب سیر می‌نماید و به برجستگی واقع در دنباله رئوس الجبال که مستقیماً در جنوب به‌طرف ملا محمد داغ ممتد می‌شود بالا رفته و ملامحمد داغ را دو قسمت کرده و از ارتفاع واقعه در ۲۵۰ متری شرقی ملامحمد داغ را در خاک ایران می‌گذارد و ارتفاع مزبور در ۲۵۰ متری در مشرق قرار می‌دهد.
از ملا محمد داغ خط سرحدی رئوس الجبال را در مسافت ۸۰۰ متر تا یک نقطه واقعه در جاده‌ای که در ۲۰۰ متری شرقی قشله می‌باشد سیر کرده و قشله در خاک ترکیه قرار می‌گیرد و بعد سرحد مقسم المیاه را به‌طرف جنوب شرقی تا قله‌ای که در ۱۷۵۰ متری آنجا و در ۲۰۰ متری جنوب زانوی جاده واقع است سیر می‌نماید از این نقطه خط سرحدی از رئوس الجبال تایک نقطه واقعه در جاده‌ای که به فاصله ۲۲۰۰ متر ازآنجا از دره می‌گذرد به‌طرف جنوب پائین آمده و از نقطه مزبوره در طرف جنوب به مسافت ۳۰۰ متر بالا رفته و در طرف جنوب غربی به رئوس الجبال تا تپه‌ای که به فاصله ۵۰۰ متر ازآنجا واقع است اتصال می یابد و بعد از خط رئوس الجبال تا دره‌ای که جاده ترس آباد و آشاقه چلیک از ۹۰۰ متری آنجا عبور می‌کند پایین آمده و منصف المیاه دره مزبوره را به‌طرف مغرب در یک مساحت ۵۰۰ متری سیر نموده و بعد از رئوس الجبال تا نقطه‌ای که نشانی ۸۲۰۰ دارد واقعه در ۱۷۰۰ متری آن بالا رفته و بعد در رئوس الجبال به‌طرف جنوب شرقی تا قوچ داغ سیر نموده و از قوچ داغ خط سرحدی رئوس الجبال را با عبور از تنگه کاج گول تا کوه سوراوا تعقیب می‌نماید از کوه‌های سوراوا سر حد دائماً مقسم المیاه را سیر نموده و به گردنه برش خواران رسیده و برش خواران در خاک ایران قرار داده و از کوه هر اویل و گردنه خانه سورو بلکو و ساری چیچک (با گذاشتن قریه کالیک در خاک ایران) و کپر و سوریان و کوه برهبین و تنگه سلطانی و کوه برزیوان و پری خان و کیفاروق و میدان و قطول داغ ممتد می‌شود
خط سرحدی از قطول داغ که نشانی ۲۸۹۹ دارد سیر کرده و از خط روس الجبال به‌طرف جنوب شرقی تا نقطه‌ای که در کنار رودخانه برادوست در ۱۶۰۰ متری شرقی باژرگه واقع است ممتد می‌شود و رئوس الجبال را که دنباله ارتفاع ۱۸۹۰ به‌طرف جنوب می‌باشد در خاک ایران قرار می‌دهد (بنابراین خط سرحدی از دره عبور می‌کند) ازآنجا به‌طرف جنوب شرقی رفته و از تپه علائم سرحدی ۱۴۸ و ۱۴۷ گذشته و بعد به‌طرف مشرق جنوب شرقی تا رودخانه اکمالیک واقع در ۴۵۰ متری تپه منحرف گردیده و دره اکمالیک را تا ارتفاع واقع در ۸۰۰ متری جنوب که دارای نشانی ۲۳۰۰ می‌باشد بالا رفته و ازآنجا خط رئوس الجبال را تا نقطه‌ای که نشانی ۲۵۳۰ دارد تعقیب می‌نماید و بعد خط سرحدی رئوس الجبال را در امتداد جنوب غربی تا ۲۵۰۰ متر طی می‌کند تا نقطه واقع در۱۵۰۰ متری غربی آلوسان و این نقطه در خاک ایران قرار می‌گیرد و ازآنجا خط‌الرأس جبال را در استقامت جنوب تا زانوی رئوس الجبال مذکر که تقریباً ۲۵۰۰ متر از آن فاصله دارد تعقیب نموده و بعد به‌طرف مشرق می‌پیچد و همواره روس الجبال را متابعت کرده در آلاداغ می‌رود و بعد خط سرحدی از رئوس الجبال به‌طرف جنوب شرقی می‌رود تا قله واقع در ۲۴۰۰ متری شمال ملتقای نهری که از پاکی و بردرش چای می‌آید و ازآنجا به‌طرف جنوب تا ملتقای مزبور پائین آمده و از منصف المیاه بردرش چای تا ملتقای آن با نهری که از ۱۰۰۰ متری غربی کاراشین داغ جاری می‌شود سیر می‌نماید.
خط سرحدی منصف المیاه آب مزبور را به‌طرف جنوب ۱۶۰۰ متری سیر نموده و بعد به رئوس الجبال بالا می‌رود که به‌طرف جنوب شرقی تا قله غر بی کاراشین داغ (قره شین داغ) ممتد می‌شود نقاط الی و پا کی در خاک ترکیه و ماربیشو در خاک ایران قرار می‌گیرد.
از کاراشین داغ سر حد از کونا کوتر و زینوئی تابوتان و ماهی هلانه و گردنه کلشین عبور کرده و به قله کوه دالامپر (دالانپر) بالا رفته و ازآنجا به علامت سرحدی نمره ۹۹ سرحد ترکیه و عراق متصل می‌شود.
راجع به ترسیم صحیح و جزئیات خط سرحدی از علامت نمره ۱ تا علامت نمره ۹۹ واقع در سرحد عراق به نقشه‌های نه‌گانه نمره ۱۸، ۱۹، ۲۰، ۲۱، ۲۲، آ -۲۲. ۲۳، ۲۴ و ۲۵ به مقیاس ۱:۸۴۰۰۰ و ۱:۵۰۰۰۰ و یک گرده (کالک) که مورد تصدیق نمایندگان مختار گردید و متخصصین طرفین متعاهدین امضاء کرده‌اند و ضمیمه این قرارداد است امضاء گردید. (املای اسامی محل مطابق با اسامی خواهد بود که درروی نقشه‌ها و گرده‌های فوق‌الذکر معین گردیده است).
ماده ۲- یک کمیسیون تحدید حدود مأمور خواهد شد که خط سرحدی مذکور ماده اول را در محل ترسیم نماید، کمیسیون مزبور مرکب از چهار نماینده خواهد بود که دو نفرشان از طرف دولت ایران و دو نفر دیگر از طرف دولت ترکیه تعیین خواهد گردید.
کمیسیون تحدید حدود در عرض ماه ژوئن ۱۹۳۲ تشکیل گردیده و سعی خواهد نمود که در عملیات خود تحدیدات مندرجه در این قرارداد را کاملاً رعایت نماید و مخارج کمیسیون بین ایران و ترکیه بالتساوی تقسیم خواهد گردید، طرفین متعاین متعهد می‌شوند که خواه مستقیماً خواه به‌توسط مأمورین محلی مساعدت لازمه را به کمیسیون تحدید حدود راجع به منزل و کارگران و مصالح و تیره‌های تعیین حدود (علامت‌های حدود) که برای انجام مأموریت خود لازم خواهند داشت به عمل‌آورند. بعلاوه طرفین متعهد می‌شوند که علائم مثلثاتی و نشانه‌ها و تیرها و علامات سرحدی را که از طرف کمیسیون نصب می‌شوند محفوظ دارند
علائم حدود در فواصل مرئی از یکدیگر نصب گردیده و دارای نمره خواهند بود محل علائم مزبور و نمره آنها درروی نقشه نموده خواهد شد صورت‌مجلس قطعی تحدید حدود و نقشه‌ها و اسناد ضمیمه در دو نسخه تهیه خواهد گردید که اصالت خواهند داشت.
ماده ۳- این قرارداد به تصویب رسیده و اسناد مصدقه در اسرع اوقات ممکنه در آنکارا مبادله خواهد گردید و فوراً بعد از مبادله اسناد مصدقه به‌موقع اجرا گذارده خواهد شد. بنا علی‌هذا نمایندگان مختار سابق‌الذکر این قرارداد را امضاء و با مهر خود ممهور نمودند. در تهران به تاریخ ۲۳ ژانویه ۱۹۳۲ در دو نسخه نوشته شد
امضاء دکتر. ت. رشدی. امضاء م. ع. فروغی.»[1]
و نیز در تعقیب قرارداد فوق‌الذکر یادداشت‌های ذیل مبادله کردید: طهران مورخه ۲۳ ژانویه ۱۹۳۲ جناب اشرف آقای محمدعلی‌خان فروغی وزیر امور خارجه.
آقای وزیر عطفاً به ماده ۱ قرارداد راجع به تعیین خط سرحدی بین ترکیه و ایران که امروز امضاء نموده‌ایم باکمال توقیر اعلام می‌دارد که پست‌های مستحفط سرحدی طرفین متعاهد ین حق خواهند داشت که از آب‌های چشمه‌های دریاچه برولان و همچنین از چمن‌های واقعه در جنوب و مغرب خط سرحدی در محوطه دریاچه مزبور و از آب‌های چشمه سلب و قوزلو و یوخاری یاریم قایا به‌طور تساوی استفاده نمایند و بدیهی است که مبادله این یادداشت جزء لایتجزای قراردادی می‌باشد که امروز امضاء رسیده است. امضاء دکتر توفیق رشدی بیک وزیر امور خارجه ترکیه.
طهران ۲۳ ژانویه ۱۹۳۲ جناب آقای دکتر توفیق رشدی بیک وزیر امور خارجه ترکیه آقای وزیر باکمال توقیر یادداشت مورخ امروز آن جناب را دریافت و اتخاذ سند می‌نمایم که به‌موجب آن عطفاً به ماده ۱ قراردادی که امروز امضاء کرده‌ایم مراتب ذیل را اعلام داشته بودند پست‌های مست حفظ سرحدی طرفین متعاهدین حق خواهند داشت که از آب‌های چشمه‌های دریاچه برولان و همچنین از چمن‌های واقع در جنوب و مغرب خط سرحدی در محوطه دریاچه مزبوره و از آب‌های چشمه‌های سلب و قوزلو ویوخاری یارم قیا به‌طور تساوی استفاده نمایند بدیهی است که مبادله این یادداشت جزء لایتجزای قراردادی می‌باشد که امروز امضا رسیده است و اظهار می‌دارم که با مندرجات یادداشت مزبور آن جناب موافق هستم امضاء م. ع فروغی وزیر امور خارجه ایران »
کمیسیون تحدید حدود ایران و ترکیه: به‌موجب قرارداد فوق‌الذکر از طرف دولت ایران کمیسیونی مرکب از مأمورین وزارتین امور خارجه و جنگ به ریاست مظفر اعلم (سردار انتصار) تشکیل گردید که به‌اتفاق مأمورین ترکیه در محل مشغول تحدید حدود و نصب نشانه‌های مرزی کردند.
کمیسیون‌های دولتین از سال ۱۳۱۱ شمسی از شمال به سمت جنوب مطابق قرارداد مزبور شروع به تحدید حدود و نشانه‌گذاری کرده در اواسط سال ۱۳۱۳ عملیات تحدید حدود ایران و ترکیه خاتمه یافت و بر طبق نقشه و صورت مجالس رسمی خط مرزی ایران و ترکیه از ملتقای قراسو با رود ارس تا کوه دالامپر (دالانپر) که نقطه مشترک مرز ایران و ترکیه و عراق است به پایان رسید.
مجموع نشانه‌های مرزی ایران و ترکیه بالغ‌بر پانصد و هفده شماره اصلی و عده‌ای شماره فرعی و عموماً ساختمانی است از سنگ‌تراش و آهک و سمنت که در طول تقریباً 536 کیلومتر به فواصل مختلفه روی خط مرزی ساخته‌شده است.
مرز ایران و عراق
ویرایشعهدنامه مرزی ایران وعراق ۱۳۱۶ اعلیحضرت همایون شاهنشاه ایران ازیک‌طرف و اعلیحضرت پادشاه عراق از طرف دیگر نظر به میلی که در تحکیم علائق مودت برادرانه و حسن موافقت بین دو کشور دارند و برای اینکه به‌طورقطع خاتمه به مسئله سرحدی بین مملکتین بدهند تصمیم به انعقاد این عهدنامه نموده و برای این منظور اختیارداران خود را به‌قرار ذیل معین نمودند
اعلیحضرت همایون شاهنشاهی ایران جناب آقای عنایت اله سمیعی وزیر امور خارجه ایران
اعلیحضرت پادشاه عراق جناب آقای دکتر ناجی الاصیل وزیر امور خارجه عراق.
مشارالیهما پس از مبادله اختیارنامه‌های خود که در کمال صحت و اعتبار بود در مراتب ذیل موافقت نمودند.
ماده1 – طرفین معظمین متعاهدتین موافقت دارند که اسناد ذیل به‌استثنای اصلاحی که در ماده (۲) این عهدنامه پیش‌بینی گردیده دارای اعتبار باشد و طرفین موظف به مراعات آنها می‌باشند:
الف پروتکل راجع به تحدید حدود ترکیه و ایران که در چهارم نوامبر ۱۹۱۳ در استانبول به امضا رسیده است
ب – صورت‌مجلس‌های جلسات کمیسیون تحدید حدود سرحدی ۱۹۱۴
نظر به مقررات این ماده و به‌استثنای آنچه در ماده ذیل پیش بیتی گردیده خط سرحدی بین دو کشور به قراری است که از طرف کمیسیون مزبور تعیین و ترمیم‌شده است
ماده 2- خط سرحدی به جلوترین نقطه جزیره شطیط (تقریباً در ۳۰ درجه و ۱۷ دقیقه و ۲۵ ثانیه از عرض شمالی و در ۴۸ درجه و ۱۹ دقیقه و ۲۸ ثانیه طول شرفی) رسیده به‌طور عمود از حد آب‌های جزری به تالوگ شط العرب ملحق می‌شود و تا نقطه واقعه در مقابل اسکله فعلی نمره (۱) آبادان (تقریباً در ۳۰ درجه و ۲۰ دقیقه 4/8 ثانیه عرض شمالی و ۴۸ درجه و ۱۶ دقیقه و ۱۳ ثانیه طول شرقی) آن را تعقیب می‌نماید. از این نقطه مجدداً خط سرحدی به سطح آب‌های جزری متصل شده و خط سرحدی را به‌طوری‌که در صورت مجالس ۱۹۱۴ توصیف گردیده است پیروی می‌نماید
ماده 3 - به‌محض امضاء این عهدنامه طرفین متعاهدین معظمین کمیسیونی برای نصب علائم سرحدی که محل آنها از طرف کمیسیون مذکوره دربند (ب) ماده اول این عهدنامه تعیین گردیده تشکیل می‌دهند و علائم جدیدی که لازم بدانند نصب خواهند کرد.
ترکیب کمیسیون و پرو گرام کارهای آن به‌وسیله موافقت مخصوص بین طرفین متعاهدین تعیین خواهد گردید
ماده 4- از نقطه‌ای که حدود ارضی دولتین به شط العرب می‌رسد تا دریا مقررات ذیل نسبت به شط العرب اجرا خواهد گردید.
الف - شط العرب به‌طور متساوی برای کشتی‌های تجاری کلیه کشورها بازخواهد بود.
کلیه عوارض مأخوذه جنبه حق‌الزحمه را داشته و منحصراً به‌طور عادلانه به مصارف نگهداری و قابل کشتیرانی بودن با بهبود راه کشتیرانی و مدخل شط از طرف دریا تخصیص داده خواهد شد و یا به مصارفی که مفید برای کشتیرانی است خواهد رسید عوارض مذکوره بر اساس ظرفیت رسمی کشتی‌ها و یا آبخوری و یا توأماً هر دو حساب خواهد شد.
ب- شط العرب برای عبور ناوهای جنگی و کشتی‌های دیگر طرفین که برای تجارت اختصاص ندارند بازخواهد بود
ت- این موضوع که در شط العرب خط سرحدی گاهی حد آب‌های جزری گاهی تالوگ و یا وسط المیاه را تعقیب می‌نماید به‌هیچ‌وجه به‌حق استفاده طرفین متعاهدین در تمام مجرای شط صدمه وارد نمی‌آورد
ماده 5 - نظر به اینکه طرفین متعاهدین به‌طوری‌که در ماده‌ی ۴ این عهدنامه تصریح گردیده
منافع مشترکه در کشتیرانی شط العرب دارند متعهد می‌شوند قراردادی راجع به نگاهداری و بهبود راه کشتیرانی و حفاری و راهنمایی و عوارضی که باید اخذ بشود و تدابیر صحیح و اقداماتی که برای جلوگیری از قاچاق بشود و همچنین کلیه مسائل راجعه به بحرپیمایی در شط العرب منعقد سازند به‌طوری‌که در ماده (4) این عهدنامه تصریح گردیده است.
ماده 6- این عهدنامه به تصویب رسیده و اسناد تصویب در بغداد در اسرع اوقات ممکنه مبادله خواهد شد
عهدنامه مزبور از روز مبادله اسناد تصویب موقع اجرا گذارده خواهد شد
بنا علی‌هذا نمایندگان طرفین متعاهدین این عهدنامه را امضاء نمودند.
در تهران به زبان عربی، فارسی و فرانسه تحریر یافت و در صورت بروز اختلاف متن فرانسه معتبر می‌باشد. تاریخ سیزدهم تیرماه ۱۳۱6 »
پروتکل (1) - در حین امضاء عهدنامه راجع به تحدید حدود بین ایران و عراق طرفین متعاهدین معظمین نسبت به‌مراتب ذیل توافق حاصل نمودند:
1 - خطوط طول و عرض جغرافیائی که در ماده دوم عهدنامه فوق‌الذکر تقریبی معین‌شده است به‌وسیله کمیسیون فنی که مرکب از اعضا متساوی العده طرفین متعاهدین خواهد بود به نحو قطعی معلوم می‌گردد
خطوط طول و عرض جغرافیائی که بدین طریق و در حدود ماده مزبوره فوق به‌طور قطعی معین گردیده در یک صورت‌جلسه قید و صورت‌جلسه مزبور پس از امضاء اعضاء کمیسیون فوق‌الذکر جزء لایتجزای عهدنامه تحدید حدود خواهد بود.
2- طرفین متعاهدین معلظمین تعهد می‌کنند که در ظرف یک سال از تاریخ اجرای این عهدنامه قراردادی را که به‌موجب ماده (5) آن پیش‌بینی‌شده است منعقد سازند، هرگاه باوجود بذل مساعی طرفین قرارداد مذکور در ظرف مدت یک سال به امضا نرسید طرفین می‌توانند این مدت را با موافقت یکدیگر تمدید نمایند.
در ظرف مدت یک سال مذکور در قسمت اول این ماده و همچنین در ظرف مدتی که تمدید به عمل می‌آید (اگر تمدید به عمل بیاید) دوات پادشاهی عراق اجرای تمام مسائل مربوط به قرارداد مزبور را بر اساسی که فعلاً معمول است به عهده خواهد گرفت و دولت شاهنشاهی ایران را هر شش ماه یک‌مرتبه در جریان کارهایی که انجام‌یافته و وجوهی که گرفته‌شده و مخارجی که به‌عمل‌آمده و در نوع اقدام دیگری که مجری شده باشد خواهد گذاشت.
۳- هرگاه یکی از طرفین متعاهدین معظمین بیک ناو جنگی یا ناوهای دیگر دولتی که اختصاص ب تجارت نیافته و متعلق به دولت ثالثی باشد اجاره دهد تا به بنادر خود واقعه در شط العرب وارد گردد اجازه مزبور به‌منزله آن خواهد بود که از ناحیه طرف دیگر
صادرشده باشد تا ناوهای مذکور بتواند برای عبور از آب‌های متعلق به‌طرف اخیرالذکر استفاده نمایند بااین‌حال طرفی که چنین اجازه صادر می‌کند باید فوراً طرف دیگر را مطلع سازد.
4 - بدیهی است که به‌شرط رعایت حقوق ایران در شط العرب هیچ‌یک از مقررات این عهدنامه به حقوق و وظایفی که دولت عراق به‌موجب ماده (4) عهدنامه ۳۰ ژوئن ۱۹۳۰ و فقره هفتم پروتکل منضمه آن مورخ بهمان تاریخ نسبت به شط العرب در مقابل دولت انگلیس دارد خللی وارد نخواهد آورد.
پروتکل حاضر در همان موقعی که عهدنامه راجع به تحدید حدود به تصویب می‌رسد تصویب خواهد شد و مانند ضمیمه جزء لایتجزای عهدنامه مزبور خواهد بود و با خود عهدنامه به‌موقع اجرا درخواهد آمد.
پروتکل حاضر به فارسی و عربی و فرانسه تحریر یافته و در موقع بروز اختلاف متن فرانسه معتبر خواهد بود.
در تهران در دو نسخه به تاریخ سیزدهم تیرماه ۱۳۱۶ تحریر یافت.
کمیسیون نشانه‌گذاری مرز ایران و عراق
به‌موجب عهدنامه و پروتکل فوق‌الذکر از طرف دولت ایران کمیسیونی مرکب از مأمورین وزارتین امور خارجه و جنگ به ریاست جلال‌الدین کیهان و همچنین کمیسیونی از دولت عراق به ریاست سرهنگ عبدالحمید خوجه در سال‌های 1317 و 1318 شمسی در مرز تشکیل و چند نشانه مرزی نصب گردید و مثلث‌بندی و نقشه‌برداری دقیقی از کنار هورالعظیم تا دهانه نهر خین به‌وسیله هیئت‌های فنی طرفین به عمل آمد و نیز از دهانه نهر خین تا حوالی دهانه خلیج‌فارس مثلث‌بندی شد.
شرح دقیق خط مرزی ایران و عراق
ویرایشخط مرزی ایران و عراق از وسط المیاه شط العرب یعنی از مقابل جزیره ام الخصاصیف وارد نهر خین گردیده وسط المیاه نهر اخیر را مقداری پیموده سپس از نهر مزبور خارج‌شده از جنوب به سمت شمال با گذاشتن نهر ابوالعرابید و بیت سید غالب و پاسگاه و ژاندارمری دعیجی در خاک ایران از بیابان عبور کرده می‌رسد به خرابه کوشک بصری و باز مقداری به سمت شمال سیر نموده سپس به سمت غرب منحرف گردیده داخل هورالعظیم می‌شود و از داخل هور عبور کرده به دهانه ام چیر (ام القیر) می‌رسد. خط سرحدی مقداری از بستر شط العمی را پیموده بعد مستقیماً به رودخانه طویرج رفته در امتداد آن از خط وسط المیاه رودخانه مقداری بالا رفته به منتهای نقطه شمالی جبل فکه که به رودخانه می‌رسد منتهی می‌گردد و در امتداد قله مرتفع‌ترین رشته جبل فکه (رشته شمالی) تا محل التقای آن با مقسم المیاهی که رشته مزبور را با جبل حمرین متصل می‌کند (رشته عرضی) سیر می‌نماید و در امتداد قله رشته عرضی به محل التقای آن با جبل حمرین رفته پس‌ازآن به‌طرف شمال غربی دور زده در طول قله جبل حمرین ممتد می‌شود بعدازآن خط سرحدی مستقیماً به رودخانه تب پائین آمده موافق جریان آب در امتداد خط وسط المیاه مقداری از رودخانه مزبور را پیموده سپس در امتداد دامنه جبال سیر نموده پس‌ازآن داخل رودخانه چنگوله گردیده مجدداً در امتداد دامنه جبال ممتد شده به مسیل پالک می‌رود و مقداری در مسیل مزبور بالا رفته ازآنجا در امتداد خط وسط المیاه رودخانه به دره پائین رفته تا نقطه‌ای که رودخانه گاوی و گنجیان چم به یکدیگر ملحق شده رود به دره را تشکیل می‌دهند سیر می‌کند و از این نقطه در طول خط وسط المیاه گنجیان چم تا محل التقای آن با مسیلی می‌رود.
خط سرحدی از گنجیان چم جدا گردیده به مسیل مزبور بالا رفته تا دامنه تپه‌ها می‌رسد و بعدازآن در امتداد تپه‌ها تا مسیل دیگری سیر می‌نماید پس‌ازآن در امتداد مسیل آخری همواره در شرقی‌ترین شعبه آن سیر نموده به قله بند کولیک بزرگ می‌رسد و در امتداد مقسم المیاهی که به‌توسط این رشته جبال تشکیل یافته تا تنگه باغ سید حسن (مطابق نقشه اصلی تنگه کانی پلنگ) رفته از تنگه مزبور عبور می‌نماید پس‌ازآن خط سیر حدی در امتداد قله بند کولیک کوچک سرکرده به قله کوه گچان رسیده در طول قله مزبور تا رودخانه ترساق رفته از آن عبور می‌کند و ازآنجا خط سرحدی مستقیماً به بلندترین قله منتهی الیه شرقی ذروه میمک صعود کرده در امتداد این ذروه تا منتهی الیه شمال غربی آن سیر می‌کند پس‌ازآن به‌طرف شمال دور زده به پشته غربی فرود میاید و بعد از عبور از یک مسیل به تلخ آب می‌رسد بعدازآن خط سرحدی در امتداد وسط المیاه تلخ آب بالا رفته سپس به‌طرف شمال شرقی متوجه شده برشته قلل تپه‌های جنوبی قلالان صعود کرده ازآنجا به‌طرف شمال غربی متوجه شده به قله بک تپه که روی آن‌یک توده سنگی موجود است صعود می‌نماید بعدازآن خط سرحدی در امتداد خط قلل تپه‌های اصلی قلالان سیر نموده ازآنجا در امتداد قله جبل کله شوان منتهی‌الیه غربی آن رفته ازآنجا بخط مستقیم به رودخانه کنگیر (قنقیر) فرود می‌آید و از رودخانه مزبور عبور کرده تا تلی واقع‌بین دو مسیلی که در پای قلل شمالی و جنوبی جبل کهنه ریک واقع است سیر می‌کند. پس‌ازآن بخط مستقیم بیک تخته‌سنگ منفردی که روی قله جنوبی کهنه ریک واقع است رسیده سپس خط سرحدی در امتداد قله جبل کهنه ریک و وربلند سیر نموده مقداری در طول راه مندلیج به قصر شیرین می‌رود و پس‌ازآن تا رودخانه آب نفت فرود آمده در امتداد رودخانه مزبور از خط وسط المیاه آن تا نقطه‌ای‌که مقداری بالای ملتقای آن با رودخانه آب‌بخشان است و راه گنبد چم حمام (مطابق نقشه اصلی گنبد آب‌بخشان) از آب نفت عبور می‌کند سیر می‌نماید و بالاخره خط سرحدی از آب نفت خارج‌شده تا جبل لوطی باغچه و جبل باغچه می‌رسد و از آن گذشته به قله زنیل کوس می‌رسد و بعد به رودخانه الوند رسیده مقداری از خط وسط المیاه این رودخانه را تاکانی بز طی کرده ازآنجا خارج‌شده تا می‌رسد به قله‌های آق داغ و در امتداد آن تا رأس مسیلی رفته ازآنجا در مسیل مزبور تا ملتقای آن با رودخانه قوره تو پائین می‌آید و بعد از آن در خط وسط المیاه قوره تو تامصب مسیلی در نقطه موسوم به تنک حمام بالا می‌رود.
خط سرحدی ازاینجا وارد مسیل شده در تمام طول آن تا منتهی‌الیه جنوبی قله آسنگران (آهنگران) بالا رفته در امتداد قله‌ای که مقسم المیاه جلگه‌های چیا سرخ و زهاب را تشکیل داده تماماً موسوم به آسنگران است سیر می‌نماید. پس‌ازآن از کوه بزنیان و گردنه کل خوان (هوان) عبور کرده پیوسته در امتداد قله مزبور (که در اینجا تشکیل مقسم المیاه رودخانه قوره تو و عباسان را می‌دهد) تا مقداری در مشرق کل تیله کوه می‌رود و ازآنجا خط سرحدی در طول مقسم المیاه جلگه‌های حاجی لر و تیله کوه می‌رود و ازآنجا خط سرحدی در طول مقسم المیاه جلگه‌های حاجی لر و تیله کوه متفرق شده به‌طرف شمال شرقی ممتد می‌شود و پیوسته در امتداد همان مقسم المیاه سیر می‌کند پس‌ازآن خط سرحدی به قله کوه شوالدره صعود کرده در امتداد آن تا مرتفع‌ترین نقطه آن می‌رود و ازآنجا مستقیماً به قله دیگر همان کوه رفته در حالتی که از پشته شمال شرقی فرود می‌آید از دره عبور نموده و از رودخانه عباسان می‌گذرد و پس‌ازآن بیک مسیل فرود آمده در طول تمام آن تا قله سلسله کوچکی که در جنب دربند واقع است صعود می‌نماید و ازآنجا در امتداد سلسله مزبوره به‌طرف جنوب سیر می‌نماید.
خط سرحدی از مسیل باویسی عبور کرده پس‌ازآن به پشته جنوب غر بی کوه صعود کرده تا منتهی‌الیه جنوبی آن سیر می‌کند و در امتداد این قله به سمت شمال تا نقطه‌ای می‌رود که پشته کوهی (که تشکیل مقسم المیاه رودخانه عباسان را می‌دهد) از طرف مشرق به آن منتهی می‌شود و ازآنجا بخط مقسم المیاه مزبور فرود آمده پیوسته در طول مقسم المیاه سیر کرده پس‌ازآن به‌طرف شمال دور زده در امتداد خط مقسم المیاه پشت گرای وضمکان که به ملتقای این دو رودخانه می‌رسد سیر می‌کند و در این نقطه از ضمکان عبور کرده مستقیماً به قله غربی کوه بیزل صعود نموده در طول آن در طرف شرقی خط قلل را تا قله اصلی (تقریباً به ارتفاع ۱55۰ متر) می‌پیماید و در یک‌فاصله تقریباً یک میل در امتداد پشته شمال غربی بیزل سیر نموده متوالیاً از تپه منفرد عمودی و قبرستان و بک قلعه خرابه قدیمی و بالاخره از دماغه واقع‌بین دو رودخانه گذشته بملتقای ضمکان و سیروان فرود می‌آید و در امتداد خط وسط المیاه رودخانه سیروان تا مقابل پشته موسوم به کلاغه واقع در ساحل یمین تقریباً دو میل در بالای مصب شعبه‌ای از سیروان که از دره طویله در حال عبور از پالانی و هوار بالا رفته و به پشته مذکور صعود می‌کند می‌رسد پس‌ازآن در طول مقسم المیاه سیر نموده به قله پالانی صعود نموده در حالتی که خط سرحدی پیوسته در امتداد مقسم المیاه سیر می‌کند وارد دو قریه شوشمی و سوسکان می‌شود و ازآنجا به قله‌ای صعود کرده از سراشیبی کوه‌های یسار دره طویله فرود آمده در طول دیوار فاصله بین اراضی در آور و طویله سیرو از رودخانه طویله عبور کرده به سراشیبی یسار صعود نموده بعدازآن در امتداد جاده در آور به طویله به فاصله تقریباً نیم میل به سمت طویله رفته تا به مسیلی که دو تپه دمیشنان و کویچ را از یکدیگر جدا می‌کند می‌رسد و ازآنجا خط سرحدی در مسیل مذکور تا رأس آن بالا رفته مستقیماً در حال عبور از دمیشنان به نقطه‌ای که راه طویله به خانی گرمله (هانی گرمله) به‌طرف شمال غربی منعطف می‌شود می‌رسد و در امتداد راه مزبور در طرف هانی گرمله می‌رود و پس‌ازآن راه مزبور را ترک کرده به‌طرف جنوب غربی در امتداد مقسم المیاه دره‌های طویله وهانی گرمله در فاصله تقریباً یک میل و نیم سیر کرده سپس در امتداد قله‌ای که از شمال دگاشیخان می‌گذرد سیر نموده تا راه دگاشیخان به تل کمین رفته و از این راه عبور کرده در طول قسم المیاه در فاصله نیم میل سیر می‌نماید.
پس‌ازآن خط سرحدی به پشته‌ای که مشرف‌به قریه بیاره است فرود آمده تا ارتفاعی که بالای آسیاب برزه واقع است می‌رسد و ازآنجا مستقیماً به جویبار موسوم به جوب آسیاب برزه فرود آمده به نقطه‌ای که آب نهر برزه باسیاب پائین می‌ریزد می‌رسد. خط سرحدی ازاینجا در امتداد ساحل یسار جویبار مزبور بالا رفته به نقطه‌ای که این جویبار از رودخانه خانی گرمله منشعب می‌شود رسیده وارد خط وسط المیاه این رودخانه شده تا مقابل ابتدای نهر موسوم به جوب کوه (که از طرف یمین منشعب می‌شود) می‌رود و به‌طرف ساحل یمین این نهر رفته در امتداد آن نقطه‌ای که مسیل دره تکیه واقع است صعود می‌نماید، این نقطه تقریباً ۲5۰ متر آن‌طرف خانه‌های موسوم به پشت جوب واقع است.
پس آن به مسیل دره تکیه صعود نموده به‌طوری‌که باغ‌های آنجا را دور زده آنها را به سمت ایران بگذارد و بعد از اتمام این باغ‌ها در امتداد خط وسط مسیل مزبور مقداری سیر کرده به پشته‌ای که به انشعاب غربی جبال اورامان تخت (واقع در شمال دره خانی گرمله) صعود می‌کند و به قله این انشعاب رسیده و همین‌طور به انشعاب سلسله فوق‌الذکر اورامان بالا رفته تا سلسله بزرگ‌تر می‌رسد و در امتداد قله این سلسله به‌طرف شمال غربی رفته به قسمتی از این سلسله که موسوم به سورین است متصل می‌شود و در فاصله تقریباً یک میل در مشرق گردنه چقان خط سرحدی از سلسله بزرگ‌تر به پشته‌ای که به گردنه کانی سیف (چشمه سیب) می‌رود پائین آمده ازاینجا بخط مستقیم به چم برزه فرود آمده بمصب مسیلی که در طرف یمین تقریباً یک میل و نیم بالای قریه پیران به آن متصل می‌شود می‌رسد و بعدازآنکه در رودخانه برزه عبور کرد به مسیل فوق‌الذکر بالا رفته تا رأس آن سیر نموده به مقسم المیاه چم برزه و چناران می‌رسد و در مقسم المیاه مذکور به‌طرف شمال غربی سیر کرده تا آخرین قله می‌رسد و ازآنجا مستقیماً بملتقای رودخانه‌های چناران ولو پائین می‌آید و پس‌ازآن در فاصله تقریباً نیم میل در رودخانه لو بالا رفته از این نقطه خط سر حد به پشته‌ای که به‌طرف سه کوه می‌رود تا قله که خط مقسم المیاه بین لو و جویبار بناوه سوته را تشکیل می‌دهد بالا می‌رود پس‌ازآن قله مزبور را به‌طرف مشرق پیروی می‌نماید. خط سرحد باز در طول همان مقسم المیاه به مسافت تقریبی یک میل و ربع تا بالای مسیلی سیر می‌نماید که از جانب سراشیب شمالی پائین میاید. در اینجا خط سرحد داخل در مسیل شده و تا التقای آن با جویبار بناوه سوته سیر می‌نماید بعد خط سرحدی موافق جریان آب در امتداد خط وسط المیاه جویبار بناوه سوته تا التقای آن با رودخانه قزلجه حرکت می‌کند.
سرحد از خط وسط المیاه قزلجه تقریباً به مسافت یک میل و ربع تامصب جویبار خلیل آباد پائین می‌رود و ازآنجا به‌طرف جویبار خلیل آباد تا ملتقای یکی از شعبات آنکه به‌طرف دره‌ای در مشرق مسعود پائین میاید بالا رفته بعد نیز به سمت بالای شعبه مزبور تا نقطه‌ای که راه پنجوین کلوز از آن عبور می‌کند سیر می‌نماید خط مرزی به‌طرف شمال شرقی تا پای رشته‌ای که جانب شرقی دره مزبور را در مشرق مسعود تشکیل می‌دهد در امتداد راه فوق سیر می‌کند پس‌ازآن به بالای پشته مزبور صعود نموده به گردنه کوه کوسه رشه می‌رسد و در طول قسمت شمال شرقی این گردنه که مقسم المیاه بین رودخانه قزلجه و شیلر را تشکیل می‌دهد سیر می‌نماید و همین‌طور در طول مقسم المیاه سیر نموده به‌واسطه قلل هزارمال و بالیکدر از پشت شهیدان عبور کرده مقداری به‌طرف شمال معطوف و سپس به سمت مغرب برگشته در امتداد مقسم المیاه از جبال اسپی کانی و پاراژال (پیر ژال) و هنگژال و برد کچل و گالاش می‌گذرد و پس از رسیدن به گردنه‌ای که تقریباً نیم میل در آن‌طرف سنگ بزرگ معروف به بردسور واقع است از خط مقسم المیاه جبال خارج‌شده داخل در مسیلی که از این گردنه به جویبار چم پر او می‌رود می‌گذرد
خط سرحدی به این جویبار رسیده تا مقداری به‌طرف پائین آن سیر نموده پس‌ازآن در امتداد راه سیاه گوزه به چم پراو رفته ازآنجا به سمت نقطه‌ای بین دو چشمه واقع و هر دو چشمه موسوم به شیوه کل می‌باشند سیر نموده پس‌ازآن به‌طرف کوه سور کو صعود می‌نماید سپس در امتداد آن گردنه به سمت شمال غربی می‌رود بعدازآن باز امتداد همین گردنه را گرفته از گردنه جداشده در مسیلی داخل و تا ملتقای آن با رود بانه به‌طرف پائین می‌آید پس‌ازآن موافق جریان آب در امتداد خط وسط المیاه این رودخانه تا التقای آن با رود کیالو (زاب کو چک) سیر می‌نماید. سرحد موافق جریان آب در امتداد خط وسط المیاه رود کیالو سیر می‌نماید تامصب جویباری که در مغرب هرزنه از ساحل یمین رودخانه کیالو داخل آن می‌شود و ازآنجا به‌طرف بالای جویبار مزبور تا ملتقای دو شعبه‌ای از آن یعنی شیوه گوزه دل و شیوه گراو صعود نموده به‌طرف پشته تپه سالوس که مقسم المیاه دو شعبه جویبار را تشکیل می‌دهد عبور می‌کند.
خط سرحدی باز ازآنجا به سمت بالای پشته مزبور رفته به قله تپه سالوس رسیده ازآنجا در امتداد قله مزبور تا زینوئی احمدخان (زینوئی در اصطلاح کردی گردنه را گویند) سیر نموده بعد به‌طرف پشته‌ای که به کوه دولان می‌رود صعود نموده از قله‌ای که موسوم به کانی گوز می‌باشد عبور و در امتداد قله کوه دولان تا قله کوه دیگری سیر می‌کند. از قله اخیر تا قله گجار رفته باز همان‌طور در امتداد مقسم المیاه اصلی سیر نموده به زینوئی لقو گیره می‌رسد پس‌ازآن از کوه‌های رهان و غیره گذشته به گردنه کانی رش ممتد می‌شود ازآنجا خط سرحدی به قله برد ابوالفتح (کوه ابوالفتح) صعود نموده سپس به قله مالیموس و گجار می‌رسد و از قله گجار بخط مستقیم به‌طرف چشمه جویبار نزدیک پائین آمده تا ملتقای آن با رودخانه وزنه سیر می‌کند. پس‌ازآن موافق جریان آب در امتداد خط وسط المیاه رودخانه وزنه را تا پای پشته کوه چورین می‌پیماید. پشته مزبور بلافاصله در مغرب جویبار کانی واتمان واقع است. خط سرحد به این پشته صعود نموده به قله چورین می‌رسد و ازآنجا در امتداد قله تا رأس جاسوسان سیر نموده پس‌ازآن امتداد مقسم المیاه بین دره وزنه و دولانارته را گرفته از کوه دلخه و گردنه‌های زرونک و خوار عبور می‌کند و بعدازآن به قلل بی کفکفان و سر کوترل صعود می‌نماید.
از این نقطه خط سرحدی امتداد مقسم المیاه اصلی را که از سلسله قندیل متشکل است پیموده از قلل قلالان، شاخ سوا، شیخ شرو، خواجه ابراهیم و غیره گذشته بالاخره به گردنه کاروشینک می‌رسد و از این گردنه تا گردنه کلشین خط سرحدی باز در امتداد مقسم المیاه اصلی بین آب‌های زاب اعلی ولاوین سیر نموده از قلل شیورش و غیره تا گردنه برزین می‌رسد، پس‌ازآن از قله و گردنه‌ای گذشته ازآنجا به گردنه زردگل و بعد به سیاه کو رسیده سپس به گردنه کلشین سیر می‌نماید، از کلشین تا کوه دالامپر خط سرحدی در امتداد مقسم المیاه اصلی سیر می‌کند.
همچنان این مرز به استثنای قسمت اروند رود که به خط تالوگ تغییر یافت مرز رسمی دو کشور است
منابع
ویرایشمرزهای ایران، مهندس محمدعلی مخبر