مذاکرات مجلس شورای ملی/دورهٔ ۱۶/جلسهٔ ۹۸
روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران
شامل متن قوانین – تصویبنامه‌ها – صورت مفصل مذاکرات مجلس شورای ملی – مذاکرات مجلس سنا
اخبار رسمی – فرامین – انتصابات – آیین‌نامه‌ها – بخشنامه‌ها - آگهی‌های رسمی و قانونی سوالات
سال ششم – شماره ۱۷۱۷
۳شنبه ۱۹ دی ماه ۱۳۲۹
دوره شانزدهم قانونگذاری
شماره مسلسل ۹۸
مذاکرات مجلس شورای ملی
صورت مشروح مذاکرات مجلس روز یک‌شنبه ۱۰ دی ۱۳۲۹ نشست ۹۸
فهرست مطالب:
- ۱- تصویب صورت مجلس
- ۲- بیانات قبل از دستور - آقایان: دکتر معظمی - اسلامی - دکتر شایگان - نخست‌وزیر
- ۳- قرائت استیضاح آقای کشاورز صدر از آقای فروهر وزیر دارایی
- ۴- مذاکره و اعلام رای در فوریت اول طرح قانونی به مردود بودن بیانات آقای وزیر دارایی
- ۵- ختم جلسه به عنوان تنفس
مجلس ساعت نه و پنجاه و پنج دقیقه صبح برپاست آقای رضا حکمت تشکیل گردید.
- تصویب صورت مجلس
ویرایش۱ـ تصویب صورت مجلس،
رئیس ـ صورت غائبین جلسه پیش قرائت می‌شود. (به شرح زیر قرائت شد)
غائبین با اجازه ـ آقایان: امامی اهری، نصرتیان، شوشتری، امینی، سرتیپ‌زاده، کوراغلی، دکتر مصدق، طباطبایی، معین‌زاده، بهبهانی، غلامرضا فولادوند.
غائبین بی اجازه ـ آقایان: خاک باز، تولیت آشتیانی‌زاده، اقبال، شهاب خسروانی، شیبانی.
دیر آمده گان با اجازه ـ آقایان: نبوی دو ساعت، دکتر شایگان دو ساعت، صفایی یک ساعت، دکتر طاهری یک ساعت و سی دقیقه
دیرآمدگان بی اجازه ـ آقایان: سلطانی یک ساعت، پیراسته یک ساعت، هراتی سی دقیقه، سالار سنندجی دو ساعت، حسن اکبر یک ساعت، مهدی ارباب یک ساعت،
رئیس ـ نسبت به صورت مجلس نظری هست؟ آقای بهادری بفرمایید.
بهادری ـ در جلسه گذشته همکار محترم جناب آقای فرامرزی راجع بعید ارامنه آذربایجان تذکری دادند برای رفع سوءتفاهم عرض می‌نمایم همیشه اقلیت در آذربایجان مورد احترام بوده و کاملاً این خبر بی اساس است تلگرافی از استاندار آذربایجان رسیده محض اطلاع می‌خوانم.
رئیس ـ آقای بهادری راجع به صورت جلسه بفرمایید.
بهادری ـ آقای فرامرز جلسه گذشته اینجا تذکری دادند بنده تلگراف را اینجا می‌خوانم
رئیس ـ تلگراف را باید لطف کنید اینجا آن تلگراف را بگیرید بیاورید.
بهادری ـ پس تلگراف را تقدیم می‌کنم به مقام ریاست (صحیح است) و تلگرافاتی هم به بوداغیان نماینده محترم ارامنه دائر برتکذیب مطلب رسیده‌است
رئیس – آقای حائری‌زاده بفرمایید.
حائری‌زاده ـ موضوع عرض بنده راجع به جلسه سابق است که در آن جلسه یک عملی انجام شد اینجا اگر چه تکلیفش معلوم نشده و باید امروز تکلیف این کار معلوم بشود ولی به نظر من دولت حق نداشت این عمل را انجام بدهد
رئیس ـ آقای حائری‌زاده نسبت به صورت مجلس اگر اعتراضی دارید بفرمایید بعضی از آقایان ثبت نام کرده‌اند که صحبت کنند گویا خود آقا هم هستند ممکن است آن موقع صحبت کنید. مکی ـ همین مربوط به صورت جلسه قبل است راجع به صورت جلسه‌است که می‌خواهند بگویند جلسه گذشته صحیح نبوده و تنفسی هم که داده شده بیخود بوده مجلس اجازه نداده‌است.
رئیس ـ آن جایش اینجا نیست هر کس بیانی دارد باید اینجا بکند (حائری‌زاده ـ بعد من بعنوان اخطار صحبت می‌کنم) بفرمایید آقای کشاورز صدر.
کشاورز صدر ـ بنده اعتراضی به صورت مجلس دارم و آن مربوط به استیضاح است که در آن جلسه بنده کردم و می‌بایستی استیضاح در همان جلسه خوانده شود البته مقام ریاست مجازند که در جلسه بعد هم بخوانند اما علت اینکه حالا تذکر می‌دهم که در آن جلسه خوب بود خوانده می‌شد برای این بود که این اظهارات وزیر دارایی به حقوق ملت ایران و احترامات مجلس لطمه وارد آورده‌است (صحیح است) و این بر جمیع آقایان واجب کفائی است من ادای تکلیف را از گردن آقایان برداشتم و استیضاح کردم استدعایم این بود که این حالا قرائت بشود و حق ملت ایران محفوظ بماند.
رئیس ـ استیضاح شما حاضر است موافق آیین‌نامه در جلسه بعد هم که امروز باشد ممکن است قرائت بشود و امروز قرائت می‌شود دیگر نظری نسبت به صورت مجلس نیست؟ (اظهاری نشد) صورت مجلس تصویب شد.
- بیانات قبل از دستور آقایان: دکتر معظمی – اسلامی – دکتر شایگان و نخست‌وزیر
ویرایش۲ـ بیانات قبل از دستور آقایان: دکتر معظمی ـ اسلامی ـ دکتر شایگان و نخست‌وزیر.
رئیس - چند نفر از آقایان تقاضای نطق قبل از دستور کرده‌اند آقای مکی وقتشان را به آقای دکتر معظمی داده‌اند بفرمایید آقای دکتر معظمی.
دکتر معظمی ـ عرایضی که بنده اینجا درمقابل ملت ایران عرض می‌کنم راجع به جریان تأسف آور جلسه روز سه شنبه پنجم دی ماه ۱۳۲۹ است تأسف من بیشتر از طرز حکومت این مملکت است و باور بفرمایید که من هیچ مخالفتی با دولت نداشتم و حتی از طرفداران جدی دولت تا همان ساعتی که این لایحه استرداد شد بودم زیرا معتقد بودم که یک هیئتی که آمد بایستی به آنها فرصت داد که کار بکنند و وقتی کار کردند دلیلی ندارد با آنها مخالفت کنیم و به همین جهت من صمیمانه با آنها موافقت کردم یعنی هر جا که احتیاج به رأی داشتند رأی دادم و در کمیسیونهائی که ریاست داشتم سعی کردم که لوایح دولت بگذرد ولی مذاکرات بدون فکر وزیر دارایی مرا به این فکر واداشت که متأسفانه با وجودی که مملکت ما مشروطه‌است هنوز از مشروطیت آثاری در این مملکت نیست (صحیح است) زیرا وضعیت فعلی با زمان مظفرالدین شاه چه فرقی دارد؟ مظفرالدین شاه آمد یک امتیازی را روی اراده و میل خودش واگذار کرد به کمپانی و بعد دنباله همان امتیاز کشیده شد تا مجلس شورای ملی که در واقع مصادف با مشروطیت که ما یک حکومت مشروطه داریم الان یک مجلس شورای ملی داریم یک مجلس سنا و بنده هم یک نفراز افراد اکثریت هستم بدون اطلاع داشته باشم به اینکه دولت راجع به این موضوع حیاتی چه رویه‌ای اتخاذ خواهد کرد صبح که می‌آیم به مجلس یک وقت می‌بینم که در این موضوع حیاتی جلسه تشکیل می‌شود و بعد از نطق قبل از دستور آقای رئیس می‌فرمایند گزارش کمیسیون نفت مطرح است آقای وزیر دارایی (مکی ـ تبانی بوده) من کاری ندارم به این قسمت تمنی می‌کنم توجه بفرمایید وزیر دارایی می‌آید در پشت تریبون یک نطقی می‌کند که تمامش به ضرر ملت ایران است (صحیح است) و مخصوصاً مجلس شورای ملی بایستی توجه داشته باشد مذاکرات ایشان را رسماً رد کند برای اینکه اگر توجه فرموده باشید آقایان از زمانی که موضوع نفت در مجلس شورای ملی مطرح شده‌است یعنی از ۲۹ مهرماه ۱۳۲۶ هر وقت موضوع در مجلس مطرح شده‌است نمایندگان مجلس شورای ملی اعم از اقلیت و اکثزیت سعی داشته‌اند که فرمولی تهیه کنند در مواقعی که مذاکره در اطراف نفت می‌شده که لطمه‌ای به حقوق ملت ایران وارد نباید (صحیح است) نظر آقایان هست در دوره پانزدهم درباره اعتبارنامه آقای تقی‌زاده اینجا مذاکرات زیادی شد آقای اسکندری مخالفت کردند دو سه روز صحبت کردند و ایرادشان به ایشان این بود که قرارداد نفت را امضاء کرده‌اند و در همیمن جا موقعی که اعتبارنامه ایشان می‌خواست تصویب بشود آقای دکتر شفق فرمولی تهیه کردند برای اینکه تصویب اعتبارنامه ایشان به هیچ وجه به حقوق ملت ایران راجع به نفت لطمه‌ای وارد نمی‌آورد (صحیح است)بعداً وقتی که آقای عباس اسکندری در دوره پانزدهم استیضاحی کردند راجع به قسمت نفت حتی ایشان نطق خودشان را تمام کردند و از مجلس رفتند و بعداً جناب آقای تقی‌زاده در اینجا نطقی کردند آن نطق مهمی که غالباً در خود گزارش هم به آن استناد شده‌است اینجا ایراد کردند و بعد این جریان مصادف شد با واقعه شوم ۱۵ بهمن با وجودی که بعد از آن واقعه تمام آقایان نمایندگان متأثر و مشوش بودند با وجود این من خوب در نظر دارم در جلسه خصوصی روز بعد از آن واقعه همه می‌گفتندچون دولت می‌خواهد رأی اعتماد بگیرد راجع به این قضایا می‌بایستی این رأی اعتماد طوری باشد که به حقوق ملت ایران لطمه وارد نشود اگر به صورت جلسات ملاحظه بفرمایید باز هم که به کابینه ساعد رأی داده شد مجلس با فرمولی قانونی رأی داد که به حقوق ملت ایران لطمه وارد نیاید و بعداً چند روز قبل ازاینکه آقایان اعضاء کمیسیون نفت در اینجا استیضاح کردند پس از اینکه استیضاح تمام شد جناب آقای رفیع یک فرمولی تقدیم مجلس کردند که نظر به اینکه هنوز کمیسیون نفت اظهار نظری در این خصوص نکرده من پیشنهاد رأی سکوت می‌کنم پس توجه بفرمایید تمام هم وکلای دوره پانزدهم و شانزدهم طوری بوده‌است که هیچ وقت به حقوق ملت ایران لطمه وارد نیاید متأسفانه آقای وزیر دارایی آمدند اینجا یک نطقی کردند (مکی ـ نماینده شرکت نفت بود) و پس از اینکه این نطق را در اینجا ایراد فرمودند در دنبالش لایحه را استرداد کردند در همین جا که نشسته بودند اغلب می‌گفتند که ما از مدلول نطق ایشان اطلاع نداشتیم و از استرداد لایحه هم اطلاع نداشتیم من فوق العاده متأثر شدم در یک مملکتی که مشروطه‌است یک وزرائی را ما تعیین می‌کنیم و رأی اعتماد به دولت می‌دهیم رأی اعتماد به دولت معنیش چیست؟ معنیش این است که به ۱۲ نفر به ۱۴ نفر یک عده‌ای رأی اعتماد می‌دهند که بنشینند مسائل و منافع مملکتی بحث کنند و با توجه به اوضاع سیاسی و اقتصادی یک تصمیمی بگیرند و بعد روی آن تصمیم متحداً بیایند نظریه‌ای اتخاذ کنند متأسفانه این موضوع بطوریکه معلوم شد در هیئت دولت مطرح نشده‌است و بنده فوراً متوجه آن شدم در صورتی که مملکت مشروطه معنیش این است که وزراء اظهار نظر بکنند وکلاء اکثریت و اقلیت مطلع باشند از تصمیمات هیئت دولت در واقع کاری که آقای وزیر دارایی کرد ما را در یک قضیه فوق العاده بغرنجی قرارداد یعنی ما طرفدار دولت بودیم و وزیر دارایی وقت یک عملی کرد که مسلماً به ضرر ملت ایران است بنابراین مطابق قانون اساسی چون وزراء مسئولیت مشترک دارند مرحله اول باید معلوم شود که این موضوع یعنی استرداد لایحه نفت در هیئت دولت مطرح شده‌است یا نشده‌است؟ در مصاحبه‌ای که جناب آقای نخست‌وزیر در روزنامه اطلاعات فرمودند در آنجا می‌فرمایند که راجع به استرداد لایحه در هیئت دولت مذاکره نشده‌است زیرا بنا بوده‌است اکثریت لایحه‌ای تهیه بکند و به دولت مأموریت بدهد بعد از اینکه رأی کمیسیون را تصویب کردند آنها بروند و مذاکره کنند این قسمت که در هیئت دولت مطرح نشده‌است و خود ایشان اقرار می‌فرمایند این دلیل بر این است که این استرداد قانونی نیست (صحیح است) ملاحظه بفرمایید این یک امر مهمی است که این استرداد قانونی نیست وقتی که خود جناب آقای نخست‌وزیر در پشت تریبون در روزنامه می‌فرمایند که هیئت دولت اطلاع نداشته‌است بنابراین این قسمت به هیچ وجه مرحله قانونی خودش را طی نکرده‌است (نریمان ـ وزراء هم تأیید کردند) بعد باید جواب این قسمت داده شود که آیا وزراء این را تأیید می‌کنند یا خیر؟ اگر وزراء این را تأیید بکنند به عقیده بنده هیچ عیبی برای دولت ندارد که بیاید درخواست بکند که لایحه جریان عادی خودش را طی بکند. بعد آقایان استناد کردند به قانون اساسی که دولت می‌تواند لایحه خودش را استرداد بکند بنده عرض می‌کنم که اولاً ماده قانون اساسی را آقای صالح و ثابت نموده‌اند که به این مورد تطبیق نمی‌کند توضیح دادند در جلسه خصوصی بعد هم توضیح خواهند داد بنده وارد بحث قانونی نمی‌شوم بنده می‌گویم وقتی حقوق یک ملتی در میان است تمام این دستگاهها برای نفع ملت ایران است (صحیح است) به ضرر ملت تفسیر کردن معنی ندارد (صحیح است) قانون اساسی اختیار داده‌است که دولت لوایح خودش را استرداد کند ولی موضوع نفت ۳ سال است در این مملکت مطرح است و موضوع نفت یک مسئله کوچکی نیست به عقیده بنده من اگر الان در دنیا ده مسئله مهم وجود داشته باشد یکیش مسئله نفت ایران است قضیه چین، قضیه کره، قضیه نفت اینها یک اهمیت خاصی دارد چطور ممکن است حق یک هیئتی و جامعه‌ای را اجازه داده شود یک فردی بنام وزیر دارایی بیاید در مقابل نمایندگان ملت آن نطق در واقع نسنجیده، نفهمیده (مکی ـ مفتضح) بیاید در مقابل ملت ایران یک چنین نطقی را بکند بعداً صریحاً چه یگوید؟ آقایان سه سال زحمت یعنی چه؟ (تیمورتاش ـ پنج سال) یک کمیسیونی معین شده‌است این کمیسیون که معین شد که آقای دکتر مصدق با حالت کسالتی که داشتند مرتباً آمدند و من تاریخ را که اینجا نگاه کردم می‌بینم که ۶ ماه زحمت کشیده‌اند ۶ ماه است که تشکیل است تاریخش ۳۰-۳-۲۹ است و تمام آقایان که آنجا بودند به اتفاق آراء از روی کمال وطن‌پرستی باید گفت و خیلی خوشوقتم که آقای مکی مخبر کمیسیون نفت تمام اسامی اعضاء را در گزارشی ذکر کرده‌اند و با کمال وطن‌پرستی یک گزارش داده‌است و بعد هم آقای فقیه‌زاده یکی از نمایندگان بوده که درکربلا بودند علاوه بر اینکه در کمیسیون تأیید کرده بودند بعد هم آمدند اتفاق آراء را تکمیل کردند آن یک نفر هم آمد پشت تریبون گفت نظر من هم با نظر آقایان یکی است در مقابل سه سال زحمت برای استیفای حقوق ملت ایران آیا یک مسئله به این مهمی این قدر قابل بحث نبود و این قدر اهمیت نداشت که یک مرتبه در جلسه خصوصی صحبت شود که این لایحه را می‌خواهیم استرداد بکنیم؟ خدای من شاهد است آقای نخست‌وزیر من اگر می‌دانستم که این تصمیم را دارید نمی‌گذاشتم جنابعالی این کار را بکنید غیر ممکن بود برای اینکه هم به ضرر مملکت بود و هم یک تشنجی برتشنجات مملکت افزود (مکی ـ دیکتاتوری معنیش همین است).
بنده می‌بینم که چندین سال است که موضوع نفت در اینجا بحث می‌شود و آقا آمده لایحه نفت را استرداد کرده اما لایحه دولت که مطرح می‌شود درست است که منشأ گزارش کمیسیون لایحه نفت است ولی توجه به مدلول گزارش نشده‌است گزارش چه می‌گوید؟ توجه بفرمایید این تصمیم کمیسیون است که بنده می‌خوانم، می‌گوید: کمیسیون نفت که طبق تصمیم ۱۳۲۹/۳/۳۰ مجلس شورای ملی تشکیل شده‌است پس از مذاکرات و مطالعات به این نتیجه رسیده که قرارداد الحاقی ساعد گس کافی برای استیفای حقوق ملت ایران نیست (صحیح است) لذا مخالفت خود را با آن اظهار می‌دارد جمال امامی ـ بهبهانی ـ عامری ـ دکتر هدایتی ـ صالح ـ دکتر مصدق ـ مکی ـ دکتر شایگان - حائری‌زاده - ناصرذوالفقاری ـ گنجه سرتیپ‌زاده ـ دکتر علوی ـ پالیزی ـ خسرو قشقائی ـ دکتر کاسمی ـ فرامرزی. جمال امامی ـ آقای دکتر تمام مجلس این را تصدیق کردند (صحیح است)
حاذقی ـ هیچکس مخالف نبوده‌است.
مکی - چون مخالف نبود دولت به نفع کمپانی این کار را کرد می‌خواست بگوید من خدمتگذار دولت انگلستانم.
دکتر معظمی ـ بعد کمیسیون می‌گوید نظربه اینکه وظیفه کمیسیون مخصوص نفت اظهار نظر در قرارداد الحاقی از لحاظ استیفا یا عدم استیفای منافع ایران بوده و به اتفاق آراء اظهار نظر در این موضوع به عمل آمده بنا براین ورود در هر گونه پیشنهادی از وظیفه کمیسیون خارج است و تکلیف آنها از طرف مجلس شورای ملی شورای ملی نظر تعیین خواهد شد (صحیح است) تکلیف آنها از طرف مجلس شورای ملی یعنی چه؟ یعنی کمیسیون خواسته‌است طریق استیفای حقوق ملت ایران را مجلس شورای ملی نظر بدهد (صحیح است) این مطلبی است که از مجلس نظر خواسته‌اند حالا این حقی را که از مجلس خواسته‌اند دولت همچو حقی را نداشته که لایحه را استرداد بکند دولت خودش مطابق اظهارات وزیر دارایی موافق با لایحه گس و ساعد است ولی کمیسیون چه خواسته؟ کمیسیون گفته مجلس شورای ملی رئوس مسائل را به ما می‌گوید که ما مطابق همان ترتیب استیفای حقوق ملت ایران را بکنیم و با این ترتیب به عقیده من دولت نه قانوناً و نه وجداناً و نه برای رفع این تشنجات حق نداشته‌است که این لایحه را مسترد بکند و بنابراین در اینجا آقای وزیر دارایی یک لطمه بزرگی بدون تردید به حقوق ملت ایران زده‌است (صحیح است) و بعد وزیر دارایی چه گفته؟ توجه بفرمایید وزیر دارایی گفته‌است این آخر نطقش است می‌گوید، در خاتمه نظر به اینکه کمیسیون مخصوص نفت لایحه قرارداد الحاقی را جهت استیفای حقوق ایران کافی ندانسته دولت این لایحه را مسترد می‌دارد تا طبق قانون ۲۹مهرماه ۱۳۲۶ برای استیفای بیشتر حقوق ملت ایران اقدام و نتیجه را به عرض مجلس برساند (کشاورز صدرـ آن مقدمات خراب بوده) می‌خواهم عرض بکنم با تمام این جریانات سه سال و چهار ماه نتیجه این می‌شودکه یک وزیری با کمال تهور بدون پروا نمی‌دانم منطقش چه بوده؟ (مکی ـ خیانت) این را بگوید منطق آقای وزیر دارایی درست نبوده‌است حالا عرض می‌کنم اگر مقصودشان این بوده که برای رفع تشنجات این کار را کرده باشند به عقیده من یک طوفان خشم و غضبی در ملت ایجاد کرده‌است که هیچ وقت سابقه نداشته‌است (صحیح است) این را می‌خواهم عرض کنم و من خدا می‌داند از روی همین وظیفه وجدانی است که لازم بود توجه آقایان را جلب بکنم که الان یک خشم و غضبی در میان مردم موجود است که اگر توجهی به این قسمت نشود برای کار مملکت ما بسیار خطرناک است و بعد اگر مقصودشان این بود که این موضوع حل بشود می‌بایست اشکالات را اینجا می‌آمدند می‌گفتند شما ببینید از روزی که دولت تشکیل شده‌است راجع به نفت نیامده‌است مطالب خودش را برای ما بگوید خودش از این لایحه طرفداری می‌کرده و بعد خودش هم آمده این لایحه را مسترد کرده و حتی به عقیده بنده اجتناب از اشکال به هیچ وجه رفع اشکال را نمی‌کند الان چه کرده؟ بعضی اشخاص که وارد مسائل هستند می‌گویند خوب حالا دولت این لایحه را پس گرفته‌است یک اشکالی را از پیش پای مجلس برداشته‌است بنده می‌گویم که آقا ما وظیفه مان است که اشکالات را مواجهه کنیم جواب بدهیم و حل کنیم بنابراین استدلال کاملاً غلط است اجتناب از اشکال هیچ وقت اشکال را رفع نمی‌کند باید صمیمانه و برادرانه چون یک موضوع ملی است بیاییم بنشینیم این موضوع را حل کنیم والا به این ترتیب به عقیده من علاوه بر اینکه موضوع نفت را غیر قابل حل کرده‌است ممکن است همین موضوع اصلاً موجب سوءتفاهمات دائمی بین ملت ایران با انگلستان را فراهم بیاورد چرا؟ برای اینکه ما یک ملتی هستیم که حقوقمان را می‌خواهیم بنابراین بایستی که صمیمانه بایستیم مطالعه حقوقمان را بکنیم و به عقیده من این ترتیب موضوع را نه فقط حل نکرد بلکه موضوع را مشکل تر کرد و اما اگر این لایحه را می‌خواستید استرداد بکنید چرا تعقیب کردید؟ شما روز اول که کابینه تشکیل دادید اگر می‌آمدید در مجلس شورای ملی می‌گفتید که این لایحه را مسترد می‌کنم می‌روم مذاکره می‌کنم منافع ملت ایران را تأمین می‌کنم و بعد می‌آیم به عرض مجلس شورای ملی میرسانم هیچکس با شما مخالفت نمی‌کرد (صحیح است) بنابراین در نتیجه این وضع (متأسفانه وقت من دارد تمام می‌شود) و اگر ترس داشتید از اینکه لایحه به کمیسیون نرود به عقیده من این یک ترس بی موردی است و من قبلاً گفتم اگر این لایحه به کمیسیون می‌رفت مزایای بیشتری داشت.
رئیس ـ آقای دکتر معظمی وقت شما تمام شد مجلس موافق است که ایشان صحبت کنند؟ (جمعی از نمایندگان ـ بلی بلی) بفرمایید.
دکتر معظمی ـ اگر این لایحه به کمیسیون می‌رفت مزایای بیشتری داشت، حالا عرض می‌کنم مزایایش را چون دوشوری بوده وکلای مجلس به هیچ وجه مواجه نمی‌شدند با اینکه به یک پیشنهادی مواجه شوند که نفع و ضررش را فرصت نداشته باشند بسنجند بنابراین پیشنهادات داده می‌شد چه راجع به ملی کردن و چه در موارد دیگر پیشنهادات مختلف داده می‌شد و پیشنهادات بعد از شور اول می‌رفت به کمیسیون در کمیسیون چه می‌کردند؟ در کمیسیون این طور می‌شد وقتی که محدود می‌شد وکلای ملت می‌فهمیدند که راجع به استیفای حقوق ملت ایران عقاید ملت ایران چیست؟ و بعد اکثریت هم با کمیسیون نفت وارد مذاکره می‌شد یک راه حل عاقلانه از کمیسیون مجدداً پیشنهاد می‌شد و دولت هم در کمیسیون فرصت کافی داشت که برود تمام دلائلش را بگوید و بعد لایحه برمی گشت به شور دوم در شور دوم این فایده را داشت که پیشنهادات جدیدی نمی‌شد داد محدود بود و بعد مجلس شورای ملی رأی می‌داد می‌رفت به مجلس سنا و مجلس سنا هم شریک و سهیم می‌شد در تصمیمی که ما می‌خواهیم برای مملکت بگیریم بنابراین ترس رفتن گزارش به کمیسیون به عقیده بنده کاملاً بی مورد بوده‌است و راه قانونی را طی نکرده‌است و بنابراین الان وضع لایحه نفت به عقیده بنده بسیار مشکلتر شده‌است یعنی برای گذراندن لایحه نفت در درجه اول محیط اعتماد لازم است (صحیح است) تا اعتماد به این دستگاهها نباشد هیچ فردی قادر نیست که بتواند این موضوع را حل کند یک وزیر دارایی آمده‌است یک محیط عدم اعتمادی درست کرده‌است که این محیط عدم اعتماد به هیچ وجه رضایت نمی‌دهد من خدا می‌داند که وقتی که می‌بینم وزیر دارایی می‌خواهد راجع به نفت صحبت کند مثل یک خنجر مستقیمی است که به قلب من می‌خواهد بزند برای اینکه یک کسی که می‌آید این طور استدلال می‌کند چه خواهد گفت؟ می‌گوید خدای نکرده این آقایان آن حرفهائی که می‌زنند همه جورمی زنند، شما سه چهار پنی اضافه به من بدهید من بروم این موضوع را حل می‌کنم پس بنابراین کسی که می‌خواهد برود صحبت کند خودش باید مورد اعتماد باشد جنابعالی آقای نخست‌وزیر می‌خواهم عرض کنم که با بودن آقای فروهر برای مذاکره و هر کاری که دولت شما بکند هیچ کس باور نمی‌کند این را هم بگویم آقایان خلاف عرض می‌کنم؟ آقایان بفرمایید از چه ملاحظه دارید (نمایندگان صحیح است) (دکتر بقائی خود ایشان هم می‌دانند) حالا دولت بگوید که من می‌روم مذاکره می‌کنم نتیجه اش چه خواهد شد. هیچ، خدای من می‌داند که من تا ساعت ده روز پنج دی به این شخص ارادت داشتم، اعتماد داشتم و با آن برادرش که در بیرون است ارادت داشتم و یقین دارم که کسی که به او اعتراض خواهد کرد برادرش خواهد بود پس بنابراین نتیجه این شده‌است که الان وضع مملکت کاملاً متشنج است و بایستی که یک فکری کرد بنابراین من پیشنهاد مثبت خودم را می‌کنم به عقیده من چون این موضوع در هیئت دولت مطرح نشده‌است هیئت دولت جلسه اش را تشکیل بدهد و درضمن اینکه عمل وزیر دارایی را باید توبیخ کند بایستی رأی بدهند به این که این لایحه جریان عادی خودش را طی کند و بعد هم که این جریان طی شد لایحه برمی گردد به کمیسیون چون یک کمیسیون قانونی تشکیل شده‌است الان اگر این کار را به هم بزنیم در اذهان خواهند گفت که مخصوصاً خواسته‌اند سلب صلاحیت از کمیسیون بکنند چون کمیسیون منافع مملکت را در نظر گرفته و چون آن کمیسیون برپایه و اساس همت آقایان نمایندگان فراکسیون‌ها نماینده معین بکنند که با کمیسیون دائماً در تماس باشند راه حلی که منافع ملت ایران راتأمین کند به مجلس پیشنهاد می‌کند یا اینکه یک کار دیگری می‌کند و آن این است که مطابق ماده ۴ آیین‌نامه مشترک مجلسین این کمیسیون به حال خودش باقی باشد یک کمیسیون مشابه دیگری هم از مجلس سنا نه از مجلس شورای ملی ضمیمه آن بشود و بنابراین یک فرمول حسابی برای استیفای حقوق ملت ایران تهیه کنند و با این پیشنهادی که بنده می‌بینم که لایحه جریان عادی خودش را طی کند کمیسیون مشغول کار خودش باشد افراد دیگری هم ضمیمه می‌شود این تشنجی که فعلاً در مملکت هست مرتفع خواهد شد و این تشنج هر چه که زودتر مرتفع بشود به نفع مملکت است بنابراین این پیشنهاد مثبتی است و من به جناب آقای نخست‌وزیر می‌کنم و آقایان وزراء هم هیچ بهانه‌ای ندارند یکی از اصول قانون اساسی که من نمی‌دانم اصل شصت و چندم قانون اساسی است که می‌گوید: وزراء، مسئول اعمال یکدیگر هستند هیچکس نمی‌تواند در هیئت دولت باقی بماند و بگوید من از موضوعی اطلاع نداشتم (صحیح است) آقایان وزراء باید تکلیفشان را معین کنند که ببینیم با این جریان موافق بودند یا نه و یک موضوع دیگری که در مصاحبه دیده‌ام این بود که جناب آقای نخست‌وزیر فرموده‌اند راجع به قسمت نفت یک موافقتی ما در دو سه ماه پیش از این راجع به موضوع نفت با وزراء کردیم این بود که می‌خواستیم تقاضا کنیم که آن را در مجلس علنی قرائت کنند که وزراء تا چه حدی اصلاً در این موضوع موافقت داشته‌اند این پیشنهادی بود که من کردم و این پیشنهاد یعنی رفتن وزیر دارایی هم دخالت در قوه مجریه نیست این حرفی که من می‌زنم این آرزوی ملت ایران است که در اینجا می‌زنم (صحیح است) و بعد هم دنباله نفت جریان رفتن گزارش نفت به کمیسیون و در غیر این صورت مطمئن باشید که این تشنج باقی خواهد بود و من اینجا ناچارم توجه اعلیحضرت همایونی را جلب کنم که شاید به عرضشان نرسانند و من از پشت این تریبون می‌خواهم عرض کنم که چون کمال احترام و علاقه را نسبت به ایشان دارم می‌خواهم عرض کنم الان در مملکت یک طوفان خشم وغضب نسبت به این عمل هست که اگر فکری نکنند این مملکت دچار یک وضع وخیمی حواهد شد و همچنین مجلس سنا را مخاطب قرار می‌دهم که آنها هم بایستی در این موضوع همکاری کنند که این تشنج خاتمه پیدا کند و در خاتمه هم از نمایندگان مجلس شورای ملی تمنی داشتم و استدعا دارم توجه بفرمایند که در نتیجه این عمل یک طوفان خشم و غضبی برای آتیه این مملکت مخصوصاً در این موقع بحرانی دنیا خطر صد در صد مسلم دارد (صحیح است) این عرایضی بود که صمیمانه من به عرض نمایندگان محترم رساندم (احسنت)
آزاد ـ ملت ایران حق خودش را خواهد گرفت.
رئیس ـ آقای نریمان وقت خودشان را به آقای اسلامی داده‌اند. بفرمایید.
اسلامی ـ بنده بدواً لازم می‌دانم از پشت این تریبون در برابر آن قسمت از ملت ایران بخصوص دانشجویان دانشگاه، احزاب، روزنامه‌ها، بازاریها و بویژه اکثر نمایندگان شجاع مجلس شانزدهم که برای استیفای حقوق ملت ایران از شرکت نفت مردانه قد علم کرده‌اند سرتعظیم فرود می‌آورم، زیرا به یقین می‌توان گفت که در هیچیک از ادوار اینطور و به این اندازه و با این حرارت ملت ایران برای استیفای حقوق خود هر چه باشد قیام ننموده‌است (حاذقی ـ همیشه مردم علاقه به حفظ حقوق خودشان دارند) (نریمان ـ حالا بخصوص) بلی پنج هزار دانشجو درخیابان راه نمی‌افتاد جناب آقای حاج حاذقی، بلی البته و به همین جهت بودکه بالاخره جناب آقای وزیر دارایی با تمام ارادتی که بنده به ایشان داشتم مرتکب بزرگترین خبط و خطای سیاسی شدند (ناصر ذوالفقاری ـ اوتنها نکرد) آقای دکتر معظمی فرمودند که وزراء مسئولیت مشترک دارند بنابراین جنابعالی این را بفرمایید که این خودش اتوماتیکمان خودبخود این هست برای اینکه بنده تصور نمی‌کنم که به هیچ قیمتی می‌توان این خبط سیاسی را جبران کرد (کشازور صدر ـ مجلس می‌تواند جبران کند) ولی اینجا گفته شد صحبت از این است که اوضاع دنیا خیلی بد است و هر آن ممکن است پیش آمدی کند بنده عرض می‌کنم که همین وخامت اوضاع برای ما بهترین فرصتی است که می‌توانیم در این موقع حقوق خود را استیفاء کنیم (صحیح است) زیرا امروز دولت بریتانیای کبیر نمی‌تواند در جنوب کشتی پیاده کند ولی فردا ممکن است این کار را بکند و نمایندگان را هم در مقابل یک فشار مرئی یا نامرئی قرار بدهند بنده همین به جهت است که امروز نمایندگان محترم را مسئولیت خطیری که متوجه فردفردبرگزیدگان این دوره هست متوجه کنم، آقایان نمایندگان دیگر همچو فرصتی برای استیفای حقوق از دست رفته برای ملت ایران پیدا نخواهد شد حالا شما چه خواهید کرد؟ چه اقدامی می‌کنید، جناب آقای دکتر معظمی یبانات بسیار مؤثر و شیوای همیشگی خود که فرمودند بنده خیلی خوشوقت شدم ولی متأسفانه چون استاد بنده هم بودند بنده جسارت است که ایرادی بکنم، ایشان مثل این است که بالاخره کار را تمام کردند به این که این وزیر دارایی برود و وزیر دارایی دیگری بیاید برود کار را تمام می‌کند اینطور نیست بنده اولین پیشنهادی که دادم این جا هست بند، پیشنهاد لغو قرارداد ۱۹۳۳ را کردم دلیل دارم و مدرک دارم ولی وقت نشد اگر آن دلایل را گوش می‌کردند یک نفر رأی نمی‌داد دولت برود بکند شما حاضرید که.. (آزاد ـ اصلاً آن باطل است سی سال مدت باقی بماند (نمایندگان خیر)کی حاضراست اینها را باید گفت اینها را باید صحبت کرد اگرمی خواهیم به دولت مأموریت بدهیم که برود صحبت کند باید آقایان اینجا تصمیم بگیرید وظیفه شما است وزیر دارایی می‌آید اینجا مثل یک اوکائی از شرکت نفت دفاع می‌کند (مکی ـ نطقی که آقای نخست‌وزیر کرد قوای بیگانه در سوم شهریور نکرد از حمله قوای بیگانه ضررش بیشتر بود این دولت قدرت بنده یک روز که در اینجا راجع به نفت صحبت می‌کردم عرض کردم که اگر تمام اوقات این دوره و دوره دیگر صرف احیای حقوق از دست رفته ملت ایران از نفت جنوب بشود هیچ چیزی ما گم نکرده‌ایم حالا هم بنده پیشنهاد می‌کنم و عقیده دارم که مجس شورای ملی اصلاً نباید هیچ کاری بکند نباید در اطراف بودجه صحبت کند، لایحه بهداری صحبت کند لایحه فرهنگ صحبت کند هیچ کاری نکند فقط کار نفت را بکند (حاذقی ـ جلسه بشود) جلسه نشود چیزهای دیگر هیچ فایده ندارد حیات و ممات مملکت نفت است (صحیح است) (حاذقی ـ باید در مجلس صحبت بشود) بنده باز باید تکرار کنم آقایان نمایندگان دوره ۱۶ هیچ وقت به قدر امروز، به میزان امروز نمایندگان شانزده دوره مجلس کشور ایران، به اندازه امروز مسئولیت نداشته‌اند (صحیح است) باز تکرار می‌کنم برای اینکه امروز روزیست با گرفتاریهائی که در دنیای خارج هست و دول بزرگ سرگرم مناقشات و جنگ سیاسی یا اعصاب هستند ما باید امروز از این فرصت استفاده کنیم برای اینکه دیگر این فرصت بدست نخواهد آمد و مجلس باید جلسات ۶ ساعته ۸ ساعته ده ساعته در جلسه خصوصی تشکیل بدهد با حضور دولت یا بدون حضور دولت تصمیم بگیرد در تمام مسائل بنشینند اقدام کند حسابی اقدام کند تا زود است و تا مجلس به سرازیری نرفته این کار را بکند و باید آقایان نمایندگان طرحی تهیه کنند که زودتر تا آخر هفته خاتمه پیدا نکرده، بماند برای دوره بعد منظورم این است که در یک روز خطرناک که ممکن است به مناسبتی ترس داشته باشد و یا روی مصالح عامه ملت ایران نگذارند (حاذقی ـ هیچ وقت همچوترسی نداشته باشید که روزهای آخر دوره را در نظر بگیرند)انشاءالله که نخواهیم داشت و طوری نباشد ترتیبی اتخاذ نمایید که دیگر جبران ناپذیر باشد، بنده از حضور جناب آقای نخست‌وزیر استفاده می‌کنم و با کمال تأسف باید عرض کنم که در روز پنج شنبه بنده در مسافرتی بودم وقتی می‌آمدم دیدم از رادیوی ماشین یک صدائی بلند شد بنده خیال می‌کردم که این صدا، صدای یک رادیوی خارجی است برای اینکه اگر آقایان نمایندگان توجه نکرده باشند صورت آن نطقی را که در روز پنج شنبه در رادیو سه ساعت بعد ازظهر خوانده شد در اداره رادیو موجود است در آن نطق فرد فرد نمایندگان و روزنامه‌ها و احزاب و تمامی مردمی که می‌گویند آقا به ما کم سهم می‌دهند حق ما را پایمال می‌کنند به تمام آن افراد گفته‌اند ماجراجو (آزاد ـ غلط کرده‌اند) آقای نخست‌وزیر ما ماجراجو هستیم؟ خود شما که در دل خودتان می‌خواهید که احقاق حقوق مملکت بشود شما ماجراجو هستید؟ که اداره رادیو بگوید اگر این حرفها برای این است که مردم تبلیغ نشوند دیگر کار از این کارها گذشته‌است برای اینکه مردم می‌دانند که ماجراجو کیست مردم خودشان قیام کردند محصلین روزنامه‌ها همه اینها ماجراجو هستند؟ بنده شنیدم که یک عده‌ای از این متعصبین گفته‌اند که اگر من بعد رادیو تهران این توخینها را بکند ما می‌رویم آنجا حساب خودمان را همان پای رادیو تصفیه می‌کنیم حالا چکار می‌کنند من نمی‌دانم شاید همین روزها بکنند بنده خواهش می‌کنم از آقایان نمایندگان محترم البته آقایان خودشان وظیفه خودشان را بهتر از بنده می‌داند که بنده عرضی بکنم بنده پیشنهاد می‌کنم تمنی می‌کنم هیچ کاری مجلس نکند تا تکلیف این کار معلوم بشود جلسه علنی شاید آقای حاج حاذقی مخالف هستند باشد به جلسه علنی هم وارد نشوند هیچ لایحه‌ای مطرح نشود در خارج بنشینند اول تکلیف این کار معلوم کنند همین امروز این لایحه که افتاد کنار بیفتد روی جاده و جریان عادی خودش را طی کند برای اینکه مردم این مملکت امروز تمام امیدشان به این مجلس است و مردم امروزه با مردم یک سال پیش فرق می‌کنند حتی با مردم سه ماه پیش فرق می‌کنند بنده روی وظیفه وجدانی خودم این تذکرات را دادم و همه جا پشت سرنمایندگان که موافق با این عرایض باشند هستم حتی مرگ (نمایندگان ـ احسنت)
رئیس ـ آقای دکتر شایگان بفرمایند.
دکتر شایگان ـ بیانات وطن‌پرستانه‌ای که نمایندگان امروز این جا کردند کار را یک قدری برای من سهل تر کرد به دلیل اینکه بسیاری از مطالبی را که لازم بود من اینجا در جواب دفاعیه نفت لایحه دفاعیه شرکت نفت عرض کنم این جا فرمودند برای آقای دکتر معظمی خیلی باعث تعجب بود که چرا دولت به یک همچو عمل خلاف مصلحتی دست زده علتش خیلی روشن است علتش این است که دولت تصور می‌کرد که هر اقدامی در نظر داشته باشد نمایندگان مجلس تبعیت می‌کنند و قبول می‌کنند این دولت این جا هم مثل سایر جاهای دیگر در اشتباه بود همان طوری که بنده در آن عرایض چند جلسه پیش خودم عرض کردم نمایندگان مجلس شورای ملی محال است در مواقعی که منافع عمومی مملکت در کار باشد قدمی برخلاف مصالح مملکت بردارند (نمایندگان ـ صحیح است) این غصه فوق العاده‌ای بود که برای دولت ایجاد شد، متعاقب این عرض بنده بود که آن گرفتگی‌ها هم شبش شروع شد خلاصه دولت دید که این مجلس اولاً قرارداد الحاقی گس ـ ساعد را رد خواهد کرد در ثانی احتمال قوی بلکه یقین است که پیشنهادی خواهند کرد که به منافع عالیه شرکت نفت صدمات فوق العاده خواهد زد بنابراین بایستی که شرکت را به هر نحوی که هست از این مخمصه نجات داد آقایان وجداناً امشب موقعی که فارغ دارند در این باب فکر بفرمایند ببینند هیچ محمل دیگری برای پس گرفتن لایحه می‌توانند پیدا کنند در دل تصدیق این عرض بنده را بفرمایند بعد از این قضیه پس گرفتن بایستی که بنده عرض کنم، مطلب را آقای دکتر معظمی خوب شکافتند اگر دولت نظر داشت که فقط فرصت بهتری پیدا کند برای استیفای حقوق ملت ایران هیچ داعی نداشت که آن نسخه‌ای که به دست آقای وزیر دارایی داده شده بود اینجا قرائت بشود خواندن آن نسخه به کلی بی مورد بود فرض محال که دولت صمیمانه حاضر شده بود که برود و وضع بهتری برای مملکت پیدا کند دو کلمه ممکن بود بگوید و این را پس بگیرد همانطور که آقای دکتر معظمی فرمودند بنابراین هیچ چیزی موجب نمی‌شد آن حرفهای بی رویه چرند از طرف یک کسی که عنوان وزیر دارایی را دارد و در حقیقت خودش را رسوا و مملکت را خواست رسوا بکند بیان شود آقای دکتر معظمی برای اینکه بحث قضائی در یک مجلس چند صد نفری موجب خستگی می‌شود گفتند من بحث قضائی را گوشه‌ای می‌گذارم و مصلحت عمومی مملکت را پیش می‌گیرم و از آقایان اینجا اقرار گرفتند که مصلحت عمومی مملکت مقتضی این بود که اهم مسائل مملکتی در اینجا حلاجی بشود مطلبی که سه سال است مطرح است کمیسیون تشکیل شده گزارش تهیه شده‌است لایحه دو شوری به مجلس آمده‌است نمایندگان موافق و مخالف می‌خواهند در این باغ صحبت کنندچه موجبی دارد که این جریان راقطع کند چه موجبی داردکه مانع بشوند هر یک از نمایندگان نظری در این دارد در اینجا ذکر شود و بعد مطابق تمام لوایح دو شورا پیشنهادها داده بشود و این پیشنهادها برود به کمیسیون و بعد برای رأی نهایی از کمیسیون به مجلس بیاید ایشان روی مصلحت مملکت و روی اصول عالیه‌ای که بایستی در تمام مؤسسات مملکتی حکمفرما باشد گفتند که این عمل دولت صحیح نبوده‌است بنده عرض می‌کنم همان اصل ۳۶ قانون اساسی روشن و واضح می‌گوید که اظهاراتی که وزراء می‌کنند هر وقت خواستند مممکن است آنرا پس بگیرند مگر وقتی که آن اظهارات مسبوق به تقاضای نمایندگان باشد مسبوق به تقاضای نمایندگان همین گزارش کمیسیون است که اینجا مطرح شد (صحیح است) آقایان توجه بفرمایید که شروع این قضیه از کجا شده‌است از قانونی که نمایندگان گذرانیده که بایستی در این بابت بروند و استیفای حقوق ایران را بکنند بنابر این درست مصداق خارجی آن اصل ۳۶ همین مورد بخصوص است که دولت حق ندارد آن را مسترد بکند (نمایندگان ـ صحیح است) فرض بفرمایید که دولت هر وقت بخواهد بدون قید و بلا شرط بتوانند لوایح را از دستور خارج کند و پس بگیرد نتیجه این نوع عمل چه خواهد بود؟ نتیجه این خواهد ود که دولتی می‌آید بخیال خودش طرحی لایحه قانونی به مجلس می‌آورد اگر این لایحه را همانطور که دولت خواست مجلس تصویب کرد بسیار خوب ولی اگر مجلس خواست در آن تغییری بدهد مقاومت کرد پیشنهادهای دیگری داد که از این پیشنهادها دولت خوشش نیامد کافی است که در هر مرحله‌ای که آن لایحه پیش رفته باشد ولو اینکه سه سال زحمت کشیده باشد یک نفر آدمی که به هیچ چیز معتقد نیست بلند شود و بگوید که من این لایحه را پس گرفتم و نمایندگان محترم مجلس منتظر آن یک نفر بشوند که همه این زحماتی کشیدند و اینجا مورد بحث واقع شد همه آنها پوچ بشود برای او می‌گوید دلم می‌خواهد این لایحه را پس بگیرم، بنده عرض می‌کنم که این اصل ۳۶ قانون اساسی به هیچ نحو دیگری قابل تفسیر نیست این اصل ۳۶ همین قسمت اخیرش است که می‌گوید مگر اینکه این اظهار به تقاضای مجلس باشد که این اختیار از دولت گرفته شود برگردیم به این نسخه‌ای که به دست آقای فروهر داده‌اند و بنده عقیده دارم که آن را بایستی لایحه دفاعیه شرکت نفت اسم گذاشت (مکی ـ صحیح است) بنده از روی بیاناتی که در لایحه شده‌است این لقب را به ایشان می‌دهم گو اینکه دادن این القاب به اشخاص دیگر مورد ندارد ولی دوست صمیمی من آقای دکتر بقائی دلیل محکمی پیدا نکرده‌اند که این احتمال نیست بلکه یقین است یعنی یقین است که این لایحه دفاعیه از طرف آن شرکت تهیه شده بود برای اینکه بکارت مطلب نرود بنده می‌گذارم که این حرف را خود ایشان بزنند و دلیلش را هم ایشان بگویند اما معذلک بنده یک اصلاحی در باب نظر ایشان که این لایحه را تام و تمام لایحه دفاعیه نفت می‌دانند و تهیه آن را از طرف آقای فروهر به کلی انکار دارند می‌کنم و آن این است که قسمتی از این لایحه انشاء خود ایشان است و مال خود ایشان است بطور قطع به قسمت اول لایحه و قسمت آخر لایحه مال خودش است باید منصف بود حق هر کسی را ادا کرد قسمت اول و قسمت آخر مال خودشان است اول قسمت اول که مال خودشان است به دلیل اینکه در آنجا هیچ تاب نیاورده بودند که مجلس شورای ملی و وکلای مجلس تصور بکنند که ایشان خدای نخواسته در سخنرانی از دیگران کم هستند و این مطلبی بود که ایشان کاملاً در دل داشتند آمدند اینجا گفتند که مردم بدانید اگر من مسئول نبودم می‌آمدم این جا همه شما را از بیانات منطقی و شیرین خودم به کلی مفتون می‌کردم ولی حیف و صدحیف من مسئول هستم و آن آزادی کلام را ندارم این اظهار مال ایشان بود و بیخودآقای دکتر بقائی می‌گویند تمام مال شرکت نفت است به دلیل اینکه دلیلی ندارد شرکت نفت در این باب همچو چیزی بگوید پس منصفانه باید گفت که این قسمت مال خودشان است قسمت آخر هم مال خودشان است (کشاورز صدر ـ وسط از خودشان نیست) وسط مال بیگانه نیست این قسمت آخر هم مال خودشان است چرا؟ برای اینکه هر کسی که خوب ایشان را بشنایند و قدری وارد باشد می‌داند که این شعر: بیا که نوبت صلح است و دوستی و عنایت، به شرط آنکه نگوییم از آنچه رفت شکایت. این را درست دقت بفرمایید، مجسم بکنید مجلس بزمی را که ایشان نشسته‌اند و رفیقی گله می‌کند که چه کردی، چه نکردی و ایشان طبعاً‌این شعر را می‌خوانند که جانم ول کن از گذشته صرفنظر کن حال این چند ساعت محلی است و عیشی است و بزمی است خوش باش بالطبع این از خود ایشان است و بی انصافی است که آقای دکتر بقائی می‌گویند این مال ایشان نیست و شرکت نفت تهیه کرده (حاذقی ـ شعر سعدی است)درست است شعر سعدی است و ایشان بهش استناد کرده بودند آن قسمت هم طبعاً مال خود ایشان است حق کسی را نباید زیر پا گذاشت اما آمدیم به این لایحه دفاعیه نفت این لایحه دفاعیه نفت که خیانت بین به ملت ایران کرده‌است یعنی می‌خواست بکند و موفق نشد نخواهد شد این لایحه دفاعیه سراسر مغلطه و سفسطه‌است و ای کاش فقط مغلطه و سفسطه بود غالب قسمتهایش سفسطه خیانت آمیز است خیانت بین قسمتی از آن و قسمتی دیگردروغ محض، دروغ محض است ایشان دروغ گفته‌اند.
و فرستاده‌است (خنده نمایدگان) (کشاورز صدر و گل سر سبدش هم فروهر است) بنابراین اگر آنها بگویند که دخالتی در کار نیست مردم بجا می‌گویند که دخالتی هست. مردم چطور معتقدند که دخالت هست ایشان می‌گویند که این حرفها باطل است در کوچکترین دهات ممالک متمدنه لوله‌کشی شده ولی قوا ارگانزه متشکله ایست که نگذارد طهران مرکز مملکت لوله‌کشی بشود او می‌گود خیر این هیچ ربطی بدخالت اجانب ندارد اینجا چندین روز آقای بقائی صحبت کردند و قضیه خرید لوکوموتیو را بحث کردند و کاغذ سفارت انگلیس را خواندند بنده و ایشان اعلام جرم کردیم و آن اعلام جرم هم هست اعلام جرم البته اگر بر علیه یک نفر وطن‌پرست باشد فوراً بجریان می‌افتد عرض کنم بحضورتان که اینجا ثابت شده که دخالت بیگانه بود دخالت همین است دخالت کرد که شما این را بدهید بنده تضمین می‌کنم آقای تاجر شده‌است برای بنده اما ایشان می‌گویند که صحبت نکنید هیچ همچو چیزی نیست کسی دخالت نمی‌کند این حرفها همه بیجا بود اینها اگر به پیغمبر ی هم عقیده‌ای داشتند شاید ادعای پیغمبری هم می‌کردند خلاصه این داسته‌ای که گل چینند این دسته گل چین می‌گویند که خیر اینطور نبوده‌است جناب آقای حائری‌زاده مرقوم فرمودنده‌اند که جلو میدان بهارستان دانشجویان دانش آموزان برای تأیید تقاضاهای حقه ایران اجتماع کرده‌اند و میتینک می‌دهند و میل دارند که کلمه‌ای در اینجا در حضور نمایندگان محترم عرض شود بعد کارخانه‌هایی بچه قیمتی برای این مملکت وارد شد این کارخانه‌ها همه مثل کارخانه‌های اروپائی می‌گشت خرج و دخل می‌کرد در آنوقت …
رئیس - آقای دکتر شایگان خیلی از نطقتان باقیمانده؟
دکتر شایگان - کمی مانده عرض کنم این جواب آقای نخست‌وزیر است و آقای فروهر و بنظر بنده وظیفه ملی ما است که اینجا جواب بدهیم.
رئیس - مربوط بکار کارخانجات نبود.
دکتر شایگان - کارخانجات را هم باید عرض کنم البته بطور کلی ممکن است که مطالب من بیربط باشد ولی بآن معنی که بین ما معهود است بهم مربوط است عرض بنده راجع کارخانجات بود گفتم که این کارخانجات می‌گشت و رفع حوائج می‌کرد همین که وضع برگشت و این آقایان لازم دیدند که دخالت مستقیم در کارهای ما بکنند تمام اسباب چبنی‌ها را کردند برای این که کارخانه‌هایی که چندین سال بجریان افتاده بود و همه افراد آن وارد کارها شده بودند اینها از جریان بیفتد چرا بدلیل این که یکی از اهم وسایل تخریبی که در دست قوای بیگانه‌است همین است که در ممالک دیگر نگذارند صنعت نضجی بگیرد چرا؟ برای اینکه اگر صنعت نضجی گرفت دیگر بازار برتی امتعه آنها نخواهد بود خود آنها رفع حاجت می‌کنند و بدیگران احتیاج نخواهند داشت آنها تمام قوایشان را بکار انداختند تا این چند کارخانه را باین روز انداختند حالا آقای فروهر می‌گویند که کی دخالت می‌کند چه دخاتی می‌کنند عرض می‌کنم که در روزنامه داد نوشت (که یکی از مخبرین خارجی گفته‌است چند روز قبل در کابینه انگلستان موضوع رد لایحه الحاقی از طرف کمیسیون نفت در مجلس مطرح گردید در این جلسه مذاکرات مفصلی در این باب بعمل آمد گفته شد که رد لایحه الحاقی با تحریکات ملیون و دست چپی‌ها در ایران صورت گرفته‌است ظاهراً از طرف شرکت نفت گزارشی داده شده‌است مبنی بر اینکه افزودن دیناری در حال حاضر بسهمیه ایران صلاح نیست پیشنهاد شده‌است تا زمانی که بحران آسیائی جریان دارد صلاح نیست باب مذاکرات نفت با ایران باز شود زیرا دولت ایران از اوضاع سیاسی جهان استفاده نموده و قطعاً دولت انگلستان نمی‌تواند شرایط خود را بقبولاند) ملاحظه بفرمایید هیچ دخالتی آنها در کارهای ما ندارند این حرفها را ملیون در میاورند آنها هیچ دخالتی ندارند باور بفرمایید عرض می‌کنم امروز صبح تلگرافاتی به بنده رسید که بعد حضور جناب آقای رئیس می‌دهم یکی از این تلگراف‌ها مضمون عجیبی دارد و بشوخی بیشتر شبیه‌است می‌گوید که تمام نفت ایران و منافعش را بانگلستان بدهیم بشرط اینکه شما نمایندگان مجلس بما قول بدهید که اینها دخالت در کارهای ما نکنند آقا این توطئه ما نیست این خودش تلگراف کرده‌است چند روز پیش این تلگرافی است که آنشخص می‌کند و بنده تقدیم مقام ریاست می‌کنم احساسات مردم بخطا نمی‌رود و بهیچوجه اشتباه نمی‌کنند ما بگوییم و نگوییم حقایقی هست و اعتراض ما آنها را تغییر نمی‌دهد این جا مکرر از این رئیس تبلیغات از این ترسا بس صحبت شده‌است یکی از آن موارد هم مورد ایشان هست مورد حی و حاضر نمایندگان محترم مجلس شورایملی از اقلیت و اکثریت می‌گویند آقا این را بیرون کنید مجلس سنا هم همین حرف را می‌زند ولی ایشان مثل شاخ شمشاد یک مقدار هم از جهت همان شاخ شمشاد یشان هست که مانده‌اند ایشان مثل شاخ شمشاد آنجا ایستاده‌اند ایستاده‌اند که چه کنند ایستاده‌اند که بدستور شرکت نفت آنجا را که آنها می‌خواهند انتشار بدهند آنچه که مربوط بملت ایران است ناله‌های ملت ایران است آنرا منعکس نکنند جمعیتی که چهل تا شصت هزار نفر تخمین زده‌اند در میتینگ روز جمعه آن جمعیت و آن میتینگ روز جمعه را ندیده انگارند آقا همچو آدمی خیلی قیمت دارد خیلی قیمت دارد و این را نمی‌شود بحرف مجلس شورای ملی و بخواست مجلس شورای ملی بر کنار شاید هزار کار دیگری مجلس شورای ملی بخواهد بکند مجلس شورای ملی شاید بخواهد که یک آدم خائنی سر کار نباشد این نمی‌شود چون بدعادت می‌شوند اینها را بشما می‌گویند باطل و بیجا است که مجلس شورایملی بخواهد که مجلس سنا بخواهد ولی ایشان این را حتماً بدانید که ربطی بدخالت اجانب ندارد این را اهانت بملت ایران ندانید ایشان خیلی دلشان بحال ملت ایران سوخته بود و ذکر دخالت اجانب را اهانت بملت ایران و ناشی از حس حقارت بقول ایشان کومپلکس دنفریورتیه دیده بعد هم بطعنه به بنده گفتند که چون من آن عبارت لاتین را گفته بودم ایشانهم فرانسه می‌گویند ای کاش ایشان از عرایض دیگر بنده تبعیت می‌گردند آن روز اگر من لاتین‌اش را گفتم علتش این بود که بعضی از آقایان حاضر گفتند که آن عبارت چیست؟ و بعد هم مخصوصاً بعلت همین عرض کردم که این قسم جملات حکم امثال سائره را پیدا کرده‌است این جملاتی که هست انگلیسی هم وقتی که بخواهد استناد بکند خود لاتینش را می‌گوید فرانسوی آلمانی هم لاتینش را می‌گوید الامثال لایتغیر بنابراین برای خاطر اظهار فضل نبوده‌است چرا برای اینکه آنهایی که فضل دارند در این مملکت چه طرفی از فضیلت خودشان بر بسته‌اند که بنده ای که ندارم بر بندم اگر بنا بشود از طرف اولیای امور چیزی مورد توجه باشد همان چیزی است که آقای فروهر وزیر دارایی بخودش بسته حالا غرض این است که ایشان این را تعبیر کردند بیک حس حقارتی یعنی اشخاصی که این حرف را می‌زنند یک حس حقارتی درشان هست بنده عرض می‌کنم آنهایی که این حرف را زدند شایسته‌است که متهم بوجود حس حقارت در خودشان بشوند یا جناب نخست‌وزیری که بایستی از احساسات عمومی ملت ایران استفاده بکنند و یک ملتی را نجات بدهند که می‌روند بجلسه خصوصی می‌گویند آقای شما چه میگویید شما بنده و همه چه میگویید من می‌گویم شما کارخانه سیمان را نمی‌توانید اداره بکنید شما لولهنگ را هم نمی‌توانید بسازید حس حقارت در کیست؟ کیست که خودش را حقیر می‌بیند و ملت خودش را حقیر می‌بیند این کومپلکس دنفریورتیه در کی وجود دارد آیا در آنهایی که می‌گویند خارجی‌ها نباید در مملکت ما بیایند دخالت بکنند وجود دارد یا آنکسی که پیشوای ملتی هست از جمله ریاست عالیه قوای مملکتی و دولت بایستس تمام حرفهایش سنجیده باشد تمام بیاناتش محرک باشد بطرف ترقی و تعالی غلام آن کلماتم که آتش انگیزد نه آب سرد زند در سخن بر آتش تیز آن آب سردی را که این آقای نخست‌وزیر بر احساسات ملی ایران ریخت آن آب سرد ناشی از حس حقارتی است که در شخص خود او وجود دارد نه در ملت ایران (صحیح است) آقا او را تعبیر به حس حقارت می‌کنند بعد خود ایشان که تشریف میاورند اینجا بلبلی می‌خوانند برای ما سعی می‌کنند که بگویند بله شما نمی‌توانید اداره کنید و می‌گویند آیا می‌خواهید که چندین هزار نفر گرسنه بمانند مثل اینکه ما گفتیم یا پیشنهاد کردیم که این صنعت نفت را از میان ببرید ایشان حس حقارت در شان هست یا ما؟ ایشان خودشان را حقیر می‌دانند یا نمایندگانی که می‌گویند ملت ایران استعداد دارد و می‌توانند نفت خودش را اداره بکند الکلام یجرالکلام آقایان متوقع هستند دولتی که نظرش نسبت به ملتش این شکل است برود و استیفای حقوقی ملت ایران را بکند آقایان بنده از این دولت سؤال می‌کنم از این گذار، دولت بسیار گذار که امیدوارم که دیگر خدمتشان نرسم (خنده نمایندگان) از این دولت سؤال می‌کنم دولتی که معتقد است که ملت ایران نمی‌تواند صنعت نفتش را اداره بکند آیا اداره کردن صنعت نفت یعنی صنعتی که چندین سال است که بجریان افتاده‌است تشکیلاتش را دیده‌اید الان کارش بخوبی می‌گردد آیا اداره کردن این مشکل تر است یا اداره کردن نفت بقیه مملکت ایران که می‌خواهند ایجاد بکنند مجلس شورای ملی وقتی که گفت ملت ایران نفت خودش را استخراج بکند حکم کرد که ملت ایران می‌توانند نفتش را استخراج بکند کدام یک از این مشکل تر است مؤسسه بکار افتاده ایران ادامه داده و اداره کردن با مؤسسه‌ای را ایجاد کردن شما مردم وطن‌پرستی که نشستید و امر دادید تصمیم گرفتید ؛ قانون گذراندید که ایران نفت خودش را خودش اداره بکند این دولت شاید بگوید تو اشتباه می‌کنی من فرستاده خدا هستم برای اینکه ملت حقیر چنین نوابغی را نمی‌تواند بوجود بیآورد (اشاره به آقای نخست‌وزیر) این نمی‌شود این ملت حقیر این ملت حقیر چنین استعدادی ندارد و ایشان هم از آسمان نازل شده‌اند می‌گویند نخیر استعداد ندارید نمایندگان دوره شانزدهم هم نفهمیدند
رئیس – آقای دکتر شایگان مدت حرف شما زیاد شد دیگر خاتمه بدهید
دکتر شایگان – عرض کنم حضورتان که بنده جواب اینها را باید بدهم
رئیس – خاتمه بدهید قبل از دستور روز دیگر بیایید بقیه را بفرمایید کارهای دیگری هم داریم
دکتر شایگان – این از اهم امور مملکت است
بعضی از نمایندگان – مجلس موافق هستند
رئیس – نه بنده حالا رأی می‌گیرم از مجلس که امروز برای مذاکره جنابعالی کافی است یا خیر.
دکتر شایگان – بسیار خوب رأی بگیرید
عده‌ای از نمایندگان – یکربع اجازه بدهید.
رئیس – ده دقیقه دیگر صحبت بفرمایید باید بکارهای دیگرمان هم برسیم
دکتر شایگان – عرض کنم آقای رئیس مجلس خوف دارند که شاید عرایض دیگری هم بکنم ولی نخواهم کرد
رئیس – نه بنده میل دارم که هر فرمایشی دارید بفرمایید.
دکتر شایگان – نه والله نهه باله اگر خوف نداشتید که می‌گذاشتید من حرف بزنم بخدا میل ندارید.
رئیس – بنده می‌خواستم رأی بگیرم اگر آقایان نمایندگان موافقت کردند صحبت خواهید کرد
دکتر شایگان – بنده عرض می‌کنم آقا ملتی که در ظرف سی چهل سال صدها مهندس تهیه کرده‌است و این مهندسین مثل آن کارد برائی که استعمال نمی‌کنند زنگ می‌زند از کار ممکن است بیفتد عرض کنم این مهندسین رفته‌اند میرزا بنویس شده‌اند این دانشکده فنی که هر سال چندین نفر مهندس عالیمقام دیپلمه بیرون می‌دهد اینها را می‌گویند هیچکدامشان بدرد نمی‌خورند بایستی که دیگری اینکار را بکند اینها را نبایستی دخالت داد در این کارهای بزرگ متأسفم که وقت مرا محدود کردند و بنابراین خیلی از این حرفها که زده شده‌است نمی‌توانم جواب بدهم و جواب یک قسمت را می‌دهم آن عبارت از این است که آقا درباره الواح ۱۲ گانه اظهار نظر فرمودند آنچه که ما ایشان را می‌شناختیم ایشان مردی بودند خوش محضر خوش سر و زبان ولی هیچ سراغ نداشتیم که ایشان مردی باشند که اینطور در مسائل قضائی وارد باشند الحمدالله دیدیم که نه واردند چیزی از مقامات حریری در نظرم آمد آقای فرامرزی تشریف ندارند در آن مقامه می‌گوید عهد تک سفیهاً فمتی صرت فقیها و آمدیم که ایشان در مدت قلیلی وارد در مسائل حقوقی شده‌اند و بحث قضائی اینجامی کنند برای اینکه تخطئه بکنند آن بیانی که بنده در باب الواح دوازده گانه کردم (دکتر بقائی – ایشان در همان قسمت اولش ماندند وفقیه نشدند) (خنده نمایندگان) بنده اینجا عرض نکردم که هر کسی بتواند بعنوان اینکه این تعهد یا این قانون خلاف مصلحت است از تعهد خودش سر باز بزند همچو چیزی بنده عرض نکردم عبارت این جا هست بنده عرض کردم که ممکن است قوانینی که مصلحت عمومی دارد بگذرانیم که آن مصلحت خصوصی را زیر پا گذارد این مطلبی نیست که ایشان به استدلالات خودشان بتوانند رد بکنند این را خود مجلس شورای ملی ایران سوابقی در دست داده مجلس شورای ملی ایران خودش مکرر این کار را کرده‌است اخیراً آقای لسانی کتابی بعنوان طلای سیاه منتشر کرده‌اند در آن کتاب که بایستی بگویم چون بموقع تألیف شده‌است بموقع منتشر شده‌است و در حقیقت لسانی را بایستی از این جهت لسان الحق گفت این لسان الحق تمام اینها را پیدا کرده‌است تمام این بازیهای امتیاز را و لغو امتیاز را آنجا ذکر کرده‌است اگر آقای فروهر تشریف داشتند در زمان ناصرالدین شاه مظفرالدین شاه لابد بازهم ایشان اجازه نمی‌دادند و می‌گفتند خیر تعهد دروغی تعهد است و تعهدات را نباید لغو کرد ولی خوشبخت آن مرحوم ناصرالدین شاه که مبتلا به ایشان نشدند والا نمی‌گذاشتند لغو بشود اینکه امتیازی عهدنامه‌ای، قراری، قانونی خلاف مصلحت یک ملتی باشد و آن ملت قوای متشکله قانونیش بنشیند و آن را از میان ببرد هیچ اشکالی ندارد لیست اول قارورة کسرت فی الاسلام عرض کردم سوابق در خود این مملکت هست چه رسد باینکه آن قرارداد قرارداد نباشد آن قرارداد مخدوش باشد آن قرارداد قراردادی باشد که در زمان تعطیل مشروطیت در زمان دیکتاتوری بفرس ماژور و قوه قهریه بملتی تحمیل شده باشد قراردادی باشد که عاقدش آمده باشد اینجا بیانات شافی و وافی در وضع ایجاد آن قرارداد مخدوش کرده باشد قراردادی باشد که همه اشخاصی که اینجا حی و حاضرند برأی العین دیده‌اند که در اثر قوه قهریه آن کار را کرده‌اند این آقا بکلی تمام این قسمت‌ها را گذاشته‌اند یک گوشه و رفته‌اند حقوقدان شده‌اند مردی که بهیچیک از اصول اجتماعی اعتنائی ندارد این یکی را هم عطف به همانها کرده می‌گوید خیر من برای این پشیزی هم قیمت و ارزش نمی‌دهم بیچاره الواح دوازده‌گانه که ایشان دیگر ارزشی برای آن قائل نیستند از وقتی که ایشان این صحبت را کردند آن الواح می‌لرزند چون ایشان دیگر برای آنها ارزشی قائل نیستند بین تمام این حرفها می‌گردد همه آنها را کنار گذاشته و باین موضوع می‌چسبد آنوقتی که بنده این مطلب را عرض کردم مکرر گفتم بر فرض محال که این قرارداد باشد درست نظرم هست که این جمله بر فرض محال را ۳ مرتبه تکرار کردم بر فرض محال , بر فرض محال این بر فرض محال‌ها هیچ بسمع مبارک ایشان نرسیده‌است آنها را انداخته‌اند دور همین فرض محال را گرفته‌اند و روی این استدلال کرده‌اند آقایان کار مرا نیمه تمام گذاردند وقت مرا محدود کردند همه اش می‌ترسم که الان امر خروج صادر شود (خنده نمایندگان) این مطلبی که بنده اینجا ذکر کردم بعنوان استناد به آن لوح لاتین این در فقه اسلامی ما هم به بهترین وجهی بیان شده منتهی این است که روی سخن همانطوری که بنده پیش بینی می‌کردم بشرکت نفت است و شرکت نفت هم بمن جواب داده‌است بنابراین بنده مصلحت ندیدم که استناد بفقه بکنم والا این عبارت عبارت شهید ثانی است در مسالک که می‌گوید اذا تعارضت المصلحة الخاصة المصلحة العامة فرعایة المصلحة العامه اولی (احسنت) ولی روی سخن من بایشان که نبود ایشان هم که کاری نکرده‌اند تقصیری ندارند آلت فعل اند خدا توفیق بدهد آنکس را که این اصطلاح را رواج داد خلاصه این است که بنده چون نظرم به آنها بود و آنها می‌دانند که بنده نظرم چه بود استناد بآن لوح کردم والا فقه ما در کمال خوبی این مسائل پیش بینی کرده آقایان ما خودمان اینرا می‌دانیم مثلا اصل تسلیط را همه قبول داریم ولی معذلک نمایندگان مجلس اینجا می‌نشینند و می‌گویند مالک حق ندارد مستأجر را. مگر بشر طفلان. مگر فلان. مگر فلان بیرونکند این چیست؟ این نیست مگر محدود کردن همان قانونی که متکی است به الناس مسلطون علی اموالهم این را همه قبول داریم این اصلی است ولی نماینده اینجا می‌نشیند و می‌گوید که این اصل باعث تجاوز بحقوق ضعفا شده‌است مصلحت عامه مصلحت مملکت وقتی پیش می آید قانون میگذرانند این آقای حقوقدان تازه یاد گرفته‌اند ایشان نیستند که به بنده بگویند آقا در این خصوص چه می‌گویند؟ آخر پس این چطور است؟ بنده بیاناتم قوانین دیگری برای این کارها می‌گذرد را خرده خرده تمام می‌کنم ضمنأ عرض کنم که اگر کسی که بخواهد حرفی بزند چون متعصب است در حرفش وقتیکه جلوش را بگیرند ولو اینکه بسیار از روی محبت و مهربانی باشد از روی قانون هم باشد کمی عصبانی می‌شود بنابراین اگر جسارتی هم به آقای رئیس مجلس کردم معذرت می‌خواهم عرض می‌کنم جای دیگر اشاره فرمودند که چطور می‌گویند که برویم مصادره کنیم هیچیک از آقایان نمایندگان محترم که اینجا صحبت کردند صحبت از مصادره نبود کسی نگفت که مصادره کنیم صحبت این بود که ملت ایران حاکم است بر امور خودش ملت ایران استقلال دارد چون استقلال دارد قوه مقننه او می‌تواند هر تصمیمی که به نفع مملکت خود بگیرد حالا البته این تصمیمی می‌گیرد ممکن است که بمنافع خصوصی بر بخورد ولی صحبت از مصادره نیست صحبت از این است که مجلس شورای ملی به تبعیت از افکار عامه این جا یک تصمیمی می‌گیرد این تصمیم هیچ بعدی ندارد که بمنافع خصوصی بر بخورد آقا آن منافع خصوصی یک وضع علیحده‌ای دارد اما مجلس ایران تصمیمی می‌گیرد که متکی باشد بر حق حاکمیتش این ربطی باین ندارد که ما می‌خواهیم جائی را مصادره بکنیم هیچیک از نمایندگان منظورشان مصادره نیست مجلس تصمیم می‌گیرد موقعی که می‌خواهید این تصمیم را بمرحله اجرا بگذارید می‌بینید که تکلیف چیست و آن طرف چه می‌گوید حرف خودش را در مقابل این تصمیم قانونی لازم الاجرا بزند ما هم حرفمان را میگوییم حال صحبت از چیست صحبت از این است که عنوان لغو نیست اعلان ابطال نیست صحبت در این است که ما بخواهیم از شرکت نفت چیزی را بگیریم صحبت از این است که ملت ایران تشخیص می‌دهد که این قسم معادن را ملت ایران خودش می‌خواهد استخراج کند اداره کند این قسمت هیچ منافاتی بحقی که آنها دارند ندارد اگر داشته باشد حق آنها در آن قسمتی که مجلس قائل به آن باشد مورد توجه می‌شود و بعد هم هیچ اشکالی پیش نمی‌آید بنا بر این کسی عنوان مصادره نکرده‌است بعد آقا آنجائی که گفتم دروغ محض گفتند عبارت از آن حرفی است که راجع بمعادن مکزیک زده‌است این مجله ریدرزجت ناشیونال بانک است صفحه شش اش ذکر کرده که تنزل محصولات نفت مکزیک از ۱۹۲۲ که در دست خود امریکائیها بوده شروع شده‌است همین طور قوس نزولی را طی کرده‌است تا رسیده‌است به وقتی که ملی شده از آن وقتی که ملی شده‌است این قوس بالا رفته‌است به بینید آقا عرض کردم ایشان دروغ می‌گوید بقصد خیانت این حرف آن چیزی است که گفتم دروغ گفته‌است مطالب من مفصل است که نمی‌خواهم وقت آقایان را بگیرم فقط در این جا آخر عرایضم تلگرافاتی است که رسیده تقدیم مقام ریاست مجلس شورای ملی می‌کنم این تلگرافات از اصناف بازار است از دانشگاه تبریز است از کاشان است که اغلب توسط حضرت آیت‌الله کاشانی فرستاده‌اند و این قطعنامه ایست که از میتینگ رشت تلگراف شده‌است اینها را تقدیم مقام ریاست می‌کنم بعد دو تا چیز برای من فرستاده‌اند که اینجا قرائت کنم و آن این است که در کرمانشاه حکومت مانع شده‌است از این که مردم میتینگ بدهند آنها را تار و مار کرده‌اند دو نفر روزنامه‌نویس تعقیبش کردند الان در مجلس متحصن شده‌اند و این مطلب بنده را بیاد آن بیاناتی که راجع بآن آقا آن آقائی که ابقایش دخلی بدخالت خارجی‌ها ندارد که آنجا حکومت می‌کند گفتم و آن آقا آن آقائی که اینجا آمدند آنوقت وزیر بود حالا هم وزیر است بعد هم اگر در بهمین پاشنه بگردد وزیر خواهد بود گفت تعقیبش می‌کنم می‌فرستم مفتش فرستادم اما آخر عرایضم این قطعنامه‌ای است که خواهش کرده‌اند اینجا بخوانم قطعنامه حزب ایران است قطعنامه حزب ایران بمناسبت میتینگ جمعه هشتم دیماه در میدان بهارستان ما اعضاء جمعیة مسلمانان مجاهد و حزب استقلال و سازمان نظارت آزادی و جمعیت مبارز اصناف و دانشجویان و دانش آموزان و حزب ایران و طرفداران این دستجات ملی که بنا بر دعوت حضرت آیت الله کاشانی و رهبران خودمان در این میتینگی که بوسیله حزب ایران دائر گردیده‌است حاضر شده‌ایم در این روز جمعه ۸ دیماه ۱۳۲۹ منویات خود را بوسیله این قطعنامه باطلاع ملت ایران و جهانیان میرسانیم:
- ۱- استرداد گزارش کمیسیون نفت مبنی بررد لایحه الحاقی از طرف دولت مورد اعتراض شدید ما است.
- ۲- اظهارات نخست‌وزیر در جلسه وکلا اکثریت روز شنبه دوم دیماه که بوسیله رادیو چندین مرتبه تکرار شده و ملت ایران را ناتوان برای اداره امور فنی خود مخصوصا در قسمت مربوط بنفت جنوب معرفی کرده‌است مورد تکذیب می‌باشد و خواهانیم که جبران این اهانت از ملت ایران بشود.
- ۳- بیانات آقای وزیر دارایی در جلسه سه شنبه پنجم دیماه راجع بوضعیت مکزیک در دوازده سالی که صنعت نفت را ملی کرده و آقای نخست‌وزیر هم بدان اشاره نموده‌است و بدینوسیله خواسته‌اند ملت ایران را گمراه نمایند مورد تکذیب ما است زیرا طبق آمار دقیق و مورد اطمینان در این دوازده سال محصول نفتی مکزیک پس از ملی شدن نه تنها نقصان نیافته بلکه دو برابر شده‌است
- ۴ – تبلیغات خیانت آمیز رادیو تهران و اهانت‌های دائمی که بمقدسات و آرزوهای جامعه ایرانی می‌کند مورد تنفر و انزجار ما است و از مجلس شورای ملی تقاضا داریم که این وسیله تبلیغات را از دست نو کران بیگانه خارج و بنفع ملت ایران بکار اندازد.
- ۵ – ما کاملا متوجه هستیم تضییفاتی که بمطبوعات ملی وارد می‌سازد برای این است که ملت ایران نتواند از این جهت آزادی مطبوعات بر طبق اصول قانون اساسی را خواهانیم و از مجلس تقاضا داریم که قانون مطبوعاتی شبیه بآنچه در میان ملل آزاد دنیا متداول است تهیه نماید و بفشارهائی که ضمن سوء تعبیر و یا دستاویز قراردادن قوانین ظالمانه مخصوصاً قانون اقبال زنگنه بر مطبوعات وارد می‌آید برای همیشه خاتمه دهند.
- ۶ – از مجلس شورای ملی تقاضا داریم که قانون انتخاباتی که مشروطیت واقعی و حقوقی عمومی را تأمین نماید هر چه زودتر تصویب و همچنین برای الغای قانون ظالمانه حکومت نظامی که بوسیله اصلی فشار بر ملت ایران است اقدام عاجل فرمایند.
- ۷ - ملی کردن صنعت نفت در تمام کشور خواسته کلیه طبقات و ملت ایران است و ما در اینجا رسماً اعلام می‌داریم که نه سفسطه مغرضین و نه فشار نوکران بیگانه ما را از ادامه کبارزه در راه نیل بدین مقصود مقدس باز نخواهد داشت جاوید باد ایران عرایض بنده تمام شد آخرین مطلبی که هست اینست که بایستی بنده تشکری بکنم از جناب آقای کاظمی که مطالبی را چنان که لازم بود و بایستی بگویند در مجلس سنا گفتند و بنده گمان می‌کنم که همه آقایان نمایندگان مجلس شورای ملی باید از ایشان تشکر بکنند (صحیح است)
رئیس – طرحی رسیده‌است راجع بمطبوعات است که بعداً قرائت می‌شود آقای نخست‌وزیر بفرمایید
نخست‌وزیر - بنده در چند جلسه ای که اخیراً راجع بنفت مطرح بود شرکت کردم همیشه ناظر این بودم که احساسات برجسته ای که فرد فرد آقایان نمایندگان داشتند چقدر محرک آنها بوده که هر اقدام و بیانی که می‌فرمایند کاملا بجا است و مورد تصدیق است و بنده نمی‌توانم در مقابل بیانات پر حرارت و رسای آنها مطلبی را عرض کنم ولی چیزی که بنده از بیانات آقایان در ظرف این چند جلسه استنباط کردم اینطور بنظرم رسید که بعضی اشتباهات شاید حاصل شده باشد که شاید بنده بتوانم با تذکر و تشریح این مطالب رفع این سوءتفاهمات را بکنم اولا بنده اینطور حس کردم که بعضی از نمایندگان این طور قائلند که دولت در مقابل ملت یا افراد ملت یا آقایان برای خودش شخصیتی قائل است یا خودش را متمایز می‌داند و خودش را بر گزیده می‌داند بنده یا هر کسی از افراد ملت هر کسی باشد از افرادی هستیم که شما می‌آیید سر یک کاری می‌گذارید و یک مدتی می‌ماند و بعد هم می‌رود کنار (مکی - ما نگذاشتیم دیگران گذاشتند) پس افتخار آنها اینست برای خدمت و انجام وظیفه تا آن لحظه ایکه افتخار خدمت دارند خدمت انجام بدهند.
دکتر بقائی - برای فرستادن قوای انتظامی به چاپخانه‌ها نخست‌وزیر اما آنروزهایی که در موضوع نفت بحث شد بنده اینطور دیدم که آقایان در جلسات مختلف اینطور بحث فرمودند که شاید دولت از بدو امر راجع بموضوع نفت کوچکترین تصمیمی یا علاقه‌ای برای استیفای حقوق ملت ایران نداشته‌است (دکتر بقائی - صحیح است) و یا شاید قصوری کرده (نمایندگان اقلیت - صحیح است) ولی اگر توجه بفرمایید خواهید دید که این طور نیست (صحیح است) برای اینکه از روز اولی که دولت تشکیل شد اولین چیزی را که دولت اقدام کرد و اولین چیزی که مورد بحث و طرح در دولت قرار گرفت این بود که آیا وزراء و افراد دولت نسبت بموضوع نفت چه رویه و چه طرز و طریقه‌ای بایستی تعقیب بکنند؟ (دکتر بقائی - اطاعت از شرکت نفت) برای اینکه روز اول نظر این بود که ضمن مذاکرات شاید بتوانند طرح جدیدی تهیه بکنند متأسفانه این جا مصادف شد با سیل استیضاحاتی که در مجلس از دولت راجع به نفت کردند و پس از اینکه این استیضاحات از دولت این جا شد دولت بالاخره تصمیم خودش را راجع باین موضوع که آلان بعرض میرسانم و آن مربوط بچهار ماه قبل است که هیئت دولت این تصمیم را گرفت و وزراء این تصمیم را گرفتند که روی این روش و این رویه عمل کنند بنده حدس می‌زنم وقتی که بعرض برسانم آقایان قضاوتشان کاملا بجا خواهد بود و خواهند دید که نظر دولت چه بوده‌است، نظر باینکه آقایان وزراء بایستی از رویه قطعی دولت در امر نفت مستحضر باشند لذا نظریه بشرح زیر در خصوص نفت تشریح می‌شود:
- - ۱ دولت بطوریکه در مجلس سنا و مجلس شورای ملی عنوان نموده چون نماینده بکمیسیون نفت معرفی و پرونده‌ها را در اختیار کمیسیون مزبور گذارده لذا با طرح و بررسی لایحه مزبور موافق و منتظر تصمیم کمیسیون می‌باشد
- ۲ - در کمیسیون مربوط به نفت نمایندگان رسمی دولت عبارت خواهد بود از آقای فروهر دکتر پیر نیا و منوچهر فرمانفرمائیان
- ۳ - نظر کلی دولت در کمیسیون مجلس این خواهد بود که کمیسسیون مجلس این خواهد بود ککه کمیسیون نفت کلیه قرارداد الحاقی را بررسی کرده بطور قطع تعیین نماید در کدام مواد استیفای حقوق کشور از کمپانی ننموده که باید بشود و بدین طریق اگر گزارش کمیسیون تسلیم مجلس شورای ملی شد طبق او عمل نمایند
- ۴ - پس از بررسی کمیسیون و پس از بررسی این گزارش در مجلس شورای ملی دولت منتظر است که از طرف مجلس بدولت مأموریت داده شود که نسبت باین نکات با اختیارات تام با کمپانی نفت وارد مذاکره شده و برای استیفای حقوق کشور ایران مساعی خود را حتی القوه بکار برد.
این در هیئت دولت در چهار ماه قبل مطرح شد و روی این تمام وزرا تصمیم گرفتند که روی آن عمل کنند و تمام عملی که دولت در ظرف این چهار ماه کرد روی آن بود که از نظر استیفای حقوق ایران آن چیزی که لازم است چه در کمیسیون و چه بحثی که در خارج لازم بود انجام بدهد بالاخره پس از مدتی این گزارش از کمیسیون بطوری که بنظر آقایان نمایندگان رسیده در مجلس مطرح شد وقتی که در مجلس مطرح شد آقایان ملاحظه فرمودند که پس از جلسات عدیده بحث بسیار شد ووقتی که بحث بسیار شد باز هم در دولت همه روزه این جریان که در مجلس بود و تصمیماتی که گرفته می‌شد در آنجا مورد بحث و مورد بررسی قرار می‌گرفت و پس از اینکه دیده شد این بی نظمی و آشفتگی و بی ترتیبی حاصل شده دولت از نقطه نظر اینکه استیفای حقوق می‌کند یعنی ملت ایران با بی تابی کامل منتظر این است که به بیند استیفای حقوق نسبت بموضوع نفت بچه ظرز و طریق بعمل خواهد آمد دولت طبق مقررات و قوانینی که شما در دست آنها گذاشته‌اید آمد و تقاضا کرد که لایحه را مسترد بکند برای اینکه برود و آن وظیفه قانونی خودش را نسبت باستیفای حقوق ملت ایران بعمل بیاورد (همهمه نمایندگان) آقایان استیفای حقوق یا چیزی است که مورد توجه و مورد نظر کلیه افراد مملکت است (صحیح است) آقایان ما هم جزو جزو شما هستیم از افراد این مملکتیم (مکی - تکذیب می‌کنم) چطور ممکن است که ما نخواهیم از برای این مملکت استیفای حقوق بکنیم یا کلمه‌ای قدمی بر خلاف مصالح کشورمان برداریم! آن روزی که قدمی بر خلاف مصالح کشور برداشته می‌شود بایستی آن قدم بریده شود (دکتر بقائی - انشاء الله) و آن زبانی که بر خلاف مصالح مملکت کلمه‌ای بگوید، بایستی آن زبان بریده شود (دکتر بقائی - انشاءالله) و ما نبایستی حاضر بشویم آن کلمات را بگوییم یا بر زبان برانیم (یک نفر از نمایندگان اقلیت - ولی گفته‌اند) امروز دولت با کمال خلوص نیت و با تسلیم در مقابل مجلس شورای ملی برای نفت آن چیزی که اراده مجلس شوری و ملت است تابع آن نظر هستیم و نباید فکر کرد که دولت نظری یا فکری بر خلاف او ابراز نظر یا اظهار نظر بکند اگر ما در مملکت استیفای حقوق ایران را بکنیم اگر ما می‌خواهیم از روی نظر و خلوص عقیده رفتار بکنیم نبایستی که همدیگر را لجن مال بکنیم و آلوده بکنیم از برای اخذ نتیجه بر عکس بایستی به بینیم آنچه را که ملت ایران و مردم ایران انتظار دارند استیفای حقوق است در اسرع اوقات و دولت در مقابل مجلس شورای ملی و ملت حاضر است تصمیم بگیرند و آنچه را که اراده بکنند با ککمال تمایل و با کمال افتخار انجام بدهند (همهمه نمایندگان) مکی - سالی که نکوست از بهارش پیداست جمال امامی - آقای رئیس بنده توضیح دارم چیزی که مطرح نیست اجازه بفرمایید بنده توضیحی دارم.
- قرائت استیضاح آقای کشاورز صدر از آقای فروهر وزیر دارایی
ویرایش۳ - قرائت استیضاح آقای کشاورز صدر از آقای فروهر وزیر دارایی
رئیس - یک طرحی از طرف آقایان رسیده‌است.
کشاورز صدر - استیضاح بنده را بخوانید
رئیس - استیضاحی هم از طرف آقای کشاورز صدر رسیده‌است که قرائت می‌شود و به دولت ابلاغ می‌شود (ورقه استیضاح آقای کشاورز صدر بشرح زیر قرائت شد)
جناب آقای رئیس محترم مجلس شورای ملی: چون استرداد ضمنی گزارش کمیسیون نفت مبنی بر رد مقاوله نامه بعنوان تأمین حقوق ملت ایران متضمن تضییع و تعویق حقوق ملت است آقای وزیر دارایی را استیضاح می‌کنم
رئیس - برای تعیین وقت بدولت ابلاغ می‌شود
- مذاکره و اعلام فوریت طرح پیشنهادی راجع به مردود بودن بیانات وزیر دارایی در جلسه ۵ دی
ویرایش۴- مذاکره و اعلام فوریت طرح پیشنهادی راجع به مردود بودن بیانات وزیر دارایی در جلسه ۵ دی
رئیس – ده نفر از آقایان اجازه خواسته‌اند این که مطرح نیست
مکی - آقای نخست‌وزیر مطرح کردند بایستی جواب داده شود
جمال امامی - بی لطفی فرمودید چون چیزی مطرح نیست جواب آقای نخست‌وزیر باید داده شود
رئیس - قبل از دستور بود ایشان جواب دادند چیزی مطرح نبود مطرح این طرحی است که حالا قرائت می‌شود قبل از شما آقای دکتر بقائی و آقای مکی جنابعالی و آقای فرامرزی و یکعده دیگر هستند طرح آقایان نمایندگان قرائت می‌شود
ریاست محترم مجلس شورای ملی تقاضا داریم طرح زیر را بعنوان تصمیم قانونی باقید دو فوریت و فی المجلس طرح و تصویب آن را پیشنهاد کنید مجلس شورای ملی بیانات ۳ شنبه پنجم دیماه ۱۳۲۹ آقای فروهر را مردود دانسته و بهچوجه مورد تصدیق نمایندگان ملت نخواهد بود و انزجار خود را از عمل ایشان اعلام می‌کند حسین مکی، محمود نریمان، حائری‌زاده، آزاد، دکتر طبا، الهیار صالح، بهبهانی، حسن مکرم، اردلان، دکتر جلالی، معدل، دکتر معظمی، مخبر فرهمند، حاذقی، محمد ذولفقاری، دکتر بقائی، دکتر کیان، کشاورز صدر، دکتر سید امامی، ناظر‌زاده، حبیب پناهی، دکتر مجتهدی، ثقةالاسلامی، دکتر شایگان و یکعده دیگر امضاء هست
رئیس – فوریت اول مطرح است
مکی - آقای جمال امامی توضیح می‌دهند
رئیس - ایشان که گفتند مخالفم مکی ایشان امضاء کرده‌اند
رئیس - آقای امامی
جمال امامی – بنده امضا کرده‌ام و اول هم امضاء کرده‌ام عرض کنم بنده راجع بدو موضوع عرض دارم یکی راجع باظهارات آقایان نمایندگان آقای دکتر معظمی و اقای دکتر شایگان بنده با قسمت زیاد اظهارات آقایان موافقم ولی با یک قسمتش موافق نیستم و آن این قسمت است که فرمودند اظهارات فروهر لطمه بحیثیت ملت ایران زد بنده با این قسمت مخالفم (صحیح است) فروهر چکاره‌است که لطمه بحیثیت ملت ایران بزند (صحیح است) این کار دست او نیست دست ما است (کشاورز صدر - باید بیرونش کنیم برود پی کارش) عرض می‌کنم که دولت یک لایحه‌ای تقدیم کرده بود کمیسیون رد کرده آقای دکتر شایگان خوب تشریح کردند وقتی استنباط کرد که مجلس اورا رد کرد خواهد کرد و این رای عدم اعتماد بدولت است آمد پس گرفت تا این جا پس درست به حیثیت خودش دولت لطمه زد و بحیثیت ملت ایران را زیاد کرد دولت تظاهر کرد که ملت ایران و مجلس شورای ملی با لایحه من موافق نیست کجایش بحیثیت ملت ایران لطمه وارد آورد بحیثیت خودش لطمه وارد آورد (دکتر بقائی – صحیح است) عرض کنم که آقایان فرمودند تمام این کاسه و کوزه‌ها را بسر این بدبخت فروهر زدید (کشاورز صدر ۰ بدبخت نیست) بدبخت است بدبخت است ولی من نفهمیدم چرا همه کاسه و کوزه ها را سر او شکستند، رئیس دولت شما مسئول است (دکتر معظمی - آقای امامی سؤال کردم از دولت که بیاید راجع به این موضوع اظهار نظر بکند) مگر فروهر از طرف خودش این لایحه را تنظیم کرده بدون اطلاع او تنظیم کرده و او ردش کرده‌است اگر خبط و خطائی شده‌است بعهده رئیس دولت است او دستور داده‌است او مسئول است (حائری‌زاده - اگر نیست و یقین است) پس چرا همه‌اش از فروهر صحبت کردید در هر صورت یک دولتی که وضعیتش به این جا رسیده و مجلس شورای ملی هم از اکثریت و اقلیت راجع بیک چنین مسئله‌ای حیاتی چنین اظهاراتی نسبت باو کردند این چطور نمی‌نشیند اینجارای اعتماد نمی‌گیرید؟ یا ما اینجا بیخود نشسته‌ایم یا او بیخود آمده‌است یا ما دروغ میگوییم یا او این که مسخره‌است یا اعتماد مجلس شورای ملی را دارد رأی اعتماد باو بدهید ما هم تکلیف خودمان را بدانیم یا اگر ندارد بچه عنوان می‌آید این جا می‌نشیند شما که از اکثریت، از چپ و راست اظهار کردید که مخالفید باروش ایشان خوب این دولت مجبور است مکلف است بیاید در مقابل این اظهارنظر مجلس شورای ملی رأی اعتماد بخواهد شما نگاه می‌کنید او هم نه این که می‌آید اینجا حماسه سرائی می‌کند یعنی چه (مکی - بعنوان نماینده شرکت می‌آید) من تا آنجاها نمی‌روم بنده اینها را آدمهای ضعیف و آدمهای بیچاره‌ای می‌دانم (خنده نمایندگان) نه اینکه نماینده شرکت نفت و اما راجع باظهارات آقای نخست‌وزیر بنده هیچ قسمتش را قبول ندارم آقا ۱۸ نفر در کمیسیون نفت عضویت داشتیم آقایان شاهد نه من بزور ایشان را کشیدم آوردم در کمیسیون نفت بایشان گفتم آقای نخست‌وزیر این طرحی را که تقدیم مجلس کرده‌اید و میگویید از او دفاع می‌کنم اگر قابل دفاع می‌دانی دفاع بکن گفتم آقای نخست‌وزیر این طور که من استنباط کردم سه ماه قبل این کمیسیون به این لایحه رای نخواهد داد این لایحه را پس بگیر پس نگرفت، نه دفاع کرد و نه پس گرفت خوب مرد حسابی (خنده نمایندگان) این که مسخره‌است آنجا که باید حرف حسابی بزنی و پس بگیری پس نه گرفتی و آنجائی که باید حرف نزنی حماسه سرائی می‌کنی از شرکت نفت دفاع می‌کنی آخر این مسخره نیست از یک دولتی؟ بنده نه خیانت نه ضرر هیچکدام از اینها را نمی‌گویم ولی یک دولت به این بیچارگی و به این بدبختی می‌تواند یک مملکتی را اداره بکند؟ اینها که نمی‌توانند یک مملکتی را که روی پای خودش ایستاده نگه دارند آخر این را یک بچه‌ای می‌فهمد که چطور عمل کند و شما مملکت را بدست یک همچو بچه‌هایی میسپارید (مکی – بچه‌های کم عقل و کودن) این که بر خلاف منطق و بر خلاف مبرهنات است و اینکه میائی پس می‌گیری دیگر از شرکت نفت چرا دفاع می‌کنی مسلمان خدا؟ (مکی المأمورمعذور) در هر صورت ایشان آن کاری که می‌بایستی انجام بده چه اول و چه آخر آن را انجام نداده اخیراً هم اینکاری را که کرد کار لغوی بود کار باطلی بود اگرحیثیتی هم باقی داشتند رفت آنطوری که بنده استنباط کردم تمام نمایندگان مجلس شورای ملی هم با این روش دولت مخالف است (صحیح است) بنده با روش‌های دیگرش هم مخالفم عرض کردم در جلسه خصوصی یکی از وزرایش بمن گفت که شما اینقدر فشار نیاورید به رزم‌آرا این که سیاستمدار نیست گفتم آقا من انتظار نداشتم که این شخص سیاستمدار باشد ولی انتظار داشتم ککه نظامی باشد و توده ایها فرار نکنند (خنده نمایندگان) این سیاستش و این امنیت مملکتش، آن حفظ منافع مملکتش کدامش را بحسابش بگذاریم که از او حمایت کنیم؟ در هر صورت آقا بنده عقیده‌ام این است که عجالتاً دست دولت چیزی نیست هر چه راجع بنفت تصمیم باید گرفته بشود مجلس شورای ملی باید تصمیم بگیرد (کشاورز صدر - آن اظهارات هم باید الغاء بشود) قبل از آنهم راجع بدولت باید شما تصمیم بگیرید با کدام دولت شما می‌خواهید بروید استیفای حقوق ملت ایران را بکنید! گذشته از این دولت مورد اعتماد ما نیست من باور نمی‌کنم همان شرکت نفت هم بنشیند با این دولت صحبت بکند (خنده نمایندگان) (بعضی از نمایندگان - رأی رأی)
دکتر معظمی - باستناد ماده نود بنده اخطار دارم.
رئیس – بفرمایید.
دکتر معظمی - جناب آقای جمال امامی بیانات بنده را تحریف کردند دو کلمه عرض می‌کنم آقای امامی بیانات بنده را یک قدری سوء تعبیر کردند (جمال امامی - چکار کردم؟) فرمودید بنده بآقای فروهر حمله کردم بنده باستناد مصاحبه آقای نخست‌وزیر که این جا به این ترتیب قرائت کردم
راجع به بیانات آقای فروهر در روز سه شنبه هفته گذشته هیئت دولت در جلسه عصر دوشنبه این موضوع را مطلع شد و حتی مورد بحث قرار گرفت که ایشان جوابی تهیه و بیاناتی در این باب بفرمایند ولی راجع باسترداد لایحه بحثی نشد
بنده عرض کردم که آقای فروهر شخصاً به این قسمت اقدام کردند چون آقای نخست‌وزیر مطابق مصاحبه می‌فرمایند که دولت ووزراء وارد نبودند در هر صورتیکه مطابق اصل مسئولیت وزراء در هیئت دولت می‌بایست مطرح می‌شد (جمال امامی - راجع بلایحه وارد بود) راجع باسترداد اگر آنها هم وارد بودند این ایراد و اعتراضات بعموم هیئت دولت وارد است این عرض بنده بود (آزاد – اگر وارد نبوده‌اند چرا استعفا نمی‌دهند)
فرامرزی – چطور ممکن است که یک همچو قضیه‌ای را وزیر دارایی از طرف خودش بیاید حماسه سرایی بکند این صحیح نیست
رئیس – آقای فولادوند
غلامرضا فولادوند - با کمال تأسف باید عرض کنم که صحبت کردن در این مجلس بسیار خطرناک است (تیمورتاش هیچ خطرناک نیست تو پاک باش و مدار ای برادر از کس باک) زیرا جماعتی که تظاهر بوطن‌پرستی می‌کنند اگر یک وکیل وطن‌پرست خواست اینجا صحبت بکند و حقایقی را باطلاع ملت برساند او را با نواع و اقسام بیاناتش را تحریف می‌کنند و آبرو و حیثیتش را می‌برند آقای مکی و وکلای اقلیت می‌دانند آنوقت که عده زیادی خواب بودند ما بنفع این مملکت راجع به نفت حرف زدیم و آواز بیرون آوردیم و خواندیم علیهذا بنده عرضم اینست که بایستی با کمال سکوت و با کمال احتیاط با کمال احترام بهم نگاه بکنیم و حرفهای خوب و بد را بسنجیم و یک نفر را بی جهت به آن لکه‌ای که وطن‌پرست نیست نسبت ندهیم (تیمورتاش – بیخود ایجاد تعصب نکنید) آقای تیمورتاش اجازه بفرمایید عرض بنده این است سه سال است مجلس مبتلای به این امر است مجلس پانزدهم وظیفه خودش را بنحو احسن و اتم انجام داد نفت شمال را بآن نحو که ملاحظه کردید ما رد کردیم در دووه پانزدهم سه شب مانده بآخر دوره اینجا وکلا با کمال وطن‌پرستی از هیچ چیزی نترسیدند و نگذاشتند حق این مردم از بین برود علیهذا من اینرا برای اطلاع عامه می‌خواهم عرض کنم نمایندگان ملت عموماً وطن‌پرست هستند و محال است که بر خلاف وطن‌پرستی عملی بکنند (صحیح است) فعلا ما مواجه شده‌ایم با یک استردادی که دولت کرده‌است بعقیده من برای این است مه مجلس در این چند روزه وظیفه اش را انجام نداد این جا یک میز سخنرانی و خطابه شده بود وکلای اکثریت عموماً نشسته‌اند اینجا و راجع به نفت وظیفه ملی شان را آن طوری که لازم است و باید و شاید وظیفه خودشان را تا بحال انجام نداده‌اند تا این که سوءنیتی داشته باشند دولت مواجه شده با یک اعمالی و به عقیده خودش این کار صحیح بوده عقیده بنده این است که این کار صحیح نبوده‌است در حضور جماعتی از نمایندگان به رئیس‌الوزراء عرض کردم این کار صحیح نیست بیست نفر از نمایندگان الان در این مجلس حاضرند من عرض می‌کنم که هیچ کاری نشده‌است آقایان اگر معتقدید عمل دولت غلط است بجای سخن رانی و فحش و توهین یک طرحی الان تهیه کنید می‌خواهید من تهیه کنم که همان مذاکرات ادامه پیدا کند (دکتر بقائی - بوسیله همین دولت؟) بوسیله نمایندگان در مجلس صحبت بشود در کمیسیون مخصوض نفت مورد مذاکره قرار بگیرد و هر چه ما ۱۳۶ نفر نمایندگان ملت صلاح این ملت فقیر را می‌دانیم عمل کنیم ولی والله بالله با وحش و توهین و این حرفها هیچ چیز بجیب این ملت فقیر نمی‌رود من الان اگر اجازه بدهید این طرح را تهیه می‌کنم که عمل دولت کان لم یکن بشود و در اینجا آقای صدر‌زاده عمل خودشان را انجام بدهند همان جریان را بخوانند پیشنهادات خودمان را ادامه می‌دهیم، هیچ چیز ما ضرر نکرده‌ایم بعد اگر اکثریت مجلس معتقد شد که دولت را بردارند، بردارند اگر دولت کار بدی کرده و اکثریت هم این عقیده را دارد دولت را بر کنار کند عرض بنده این است که اگر آقایان معتقدند برای وزرا مجازاتی قائل بشوید چرا برای فروهر تنها، آقایان اگر این وزرا مطلع نبودند تا حالا استعفا داده بودند (صحیح است) اینها که الان پنج روز است این جا نشسته‌اند یعنی ما موافقیم چرا بیک نفر فشار می‌آورید اگر بد است بهمه فشار بیاورید اگر خوبست چرا فقط به فروهر تنها (بعضی از نمایندگان ـ صحیح است) برای چه؟ نباید مجلس عملی خلاف عدل و انصاف بکند، بنده تمام آقایان وزرا را در این امر موافق می‌دانم بدلیل این که اینها موافق هستند که در این چند روزه سکوت کرده‌اند نه از کابینه استعفا کردند و نه کنار رفتند علیهذا اگر طرحی می‌خواهید تهیه کنید چرا برای فروهر تنها تهیه می‌کنید برای همه تهیه کنید، بسیار زشت و زننده هم شاید فرمایشات فروهر بوده ولی من می‌گویم همه با هم بوده‌اند نه فروهر تنها (فرامرزی - مسلماً این طور است).
رئیس – باید رأی گرفته شود آقایان توجه کنید.
کشاورز صدر - اگر رزم‌آرا گفته چرا نباید یگوید؟ بیاید بگوید که رزم‌آرا گفته)
اسلامی - اگر تصویب شد چه می‌شود.
رئیس - اعلام رأی شده‌است ولی عده برای رای کافی نیست حالا اگر آقایان موافقند تنفس بدهیم.
حائری‌زاده - باید معلوم بشود چه اشخاصی از اکثریت انداخته‌اند؟
رئیس - فقط این جا یک اختلافی است که اغلب از امضا کنندگان مراجعه کرده‌اند.
کشاورز صدر - کلمه دولت حذف شد، اصلاح شد در اینجا
رئیس - باید اعلام رأی بشود چون یک نفر مخالف صحبت کرد آقای فرامرزی موافقید یا مخالف با این قسمت
فرامرزی - بنده اجازه نخواسته‌ام
رئیس - پس باید اعلام رأی به شود و عده کافی نیست
مکی - این اگر امروز تصویب نشود بر خلاف مصلحت مملکت است آقای دکتر طاهری رفته‌اند بیرون باقای دکتر طاهری بگویید که بیایند توی مجلس
رئیس - ایشان رفته‌اند بیرون و سایرین هم رفته‌اند.
ناصر ذوالفقاری - من آنجا امضا دارم پس می‌گیم مسئولیت با دولت است آقا مسئولیت را نباید بپای یک نفر بگذارند، حساب خورده را نباید با فروهر تصفیه کرد، مسئول دولت است.
- ختم جلسه به عنوان تنفس
ویرایش۵ - ختم جلسه به عنوان تنفس
رئیس - اعلام رأی شده تنفس داده می‌شود تا بعد رأی گرفته بشود (نیم ساعت بعد از ظهر جلسه بعنوان تنفس تعطیل و دیگر تشکیل نگردید)
رئیس مجلس شورای ملی - رضا حکمت