کلیات سعدی/مواعظ/مفردات

by سعدی

مفردات^[۱]

در پند و اخلاق

	دانی چه گفته‌اند بنی عوف در عرب			نسل بریده به که موالید بی‌ادب

---

	خیری که برآیدت بتوفیق از دست			در حق کسی کن که درو خیری هست

---

	گر سفله بمال و جاه از آزاده بهست			سگ نیز بصید از آدمیزاده بهست

---

	کس نیست که مهر تو درو شاید بست			پس پیش تو ناچار کمر باید بست

---

	دولت جاوید بطاعت درست			سود مسافر ببضاعت درست

---

	گوینده را چه غم که نصیحت قبول نیست			گر نامه رد کنند گناه رسول نیست

---

	رفتن چو ضرورتست و منزل بگذاشت			من خود ننهم دلی که بر باید داشت[۲]

---

	هر که گوید کلاغ چون بازست			نشنوندش که دیده‌ها بازست

---

	گر راه نمائی همه عالم راهست			ور دست نگیری هه عالم چاهست

---

	خواهی که بطبعت همه کس دارد دوست			با هر که در اوفتی چنان باش که اوست

---

	اگر بواب و سرهنگان هم از درگه برانندت			ازان بهتر که در پهلوی مجهولی نشانندت

---

	این بار نه بانگ چنگ و نای و دُهلست			کاین بار شکار[۳] شیر و جنگ مُغلست

---

	از مایهٔ بیسود نیاساید مرد			مار از دم خویش چند بتواند[۴] خورد

---

	گمان مبر که جهان اعتماد را[۵] شاید			که بی‌عدم نبود هرچه در وجود آید

---

	بیچاره که در میان دریا افتاد			مسکین چکند که دست و پائی نزند

---

	توان نان خورد اگر دندان نباشد			مصیبت آن بود که نان نباشد

---

	چکند مالک مختار که فرمان ندهد			چکند بنده که سر بر خط فرمان ننهد

---

	وقتی دل دوستان بجنگ آزارند			چندانکه نه جای آشتی بگذارند[۶]

---

	گفتم که برانداز پی چاه امید (؟)			افسوس که دلو نیز در چاه افتاد

---

	دروغی که حالی دلت خوش کند			به از راستی کت مشوش کند

---

	غریب شهر کسان تا نبوده باشد مرد			ازو درست نیاید غم غریبان خورد

---

	سلطان که بمنزل گدایان آید			گر بر سر بوریا نشیند شاید

---

	در طالع من نیست که نزدیک تو باشم			میگویمت از دور دعا گر برسانند

---

	نیافرید خدایت بخلق حاجتمند			بشکر نعمت حق در بروی خلق مبند

---

	گر ز هفت آسمان گزند آید			راست بر عضو مستمند آید

---

	در گرگ نگه مکن که بزغاله برد			یکروز ببینی که پلنگش بدرد

---

	بشنو که من نصیحت پیران شنیده‌ام			پیش از تو خلق بوده و بعد از تو بوده‌اند

---

	مرغ جائی رود که چینه بود			نه بجائی رود که چی نبود

---

	خورشید که بر جامهٔ درویش افتد			از بخت نگونش ابر در پیش افتد

---

	تواضع گرچه محبوبست و فضل[۷] بیکران دارد			نباید کرد بیش از حد که هیبت را زیان دارد

---

	نه هر بیرون که بپسندی درونش همچنان باشد			بسا حلوای صابونی که زهرش در میان باشد

---

	سگ هم از کوچکی پلید بود			اصل ناپاک از او پدید بود

---

	شادمانی مکن که دشمن مرد			تو هم از مرگ جان نخواهی برد

---

	گر هیمه عود گردد و گر سنگ دُر شود			مشنو که چشم آدمی تنگ پر شود

---

	هر که دندان[۸] بخویشتن بنهاد			خیر دیگر بکس نخواهد داد

---

	بخت در اول فطرت چو نباشد مسعود			مقبل آن نیست که در حال بمیرد مولود

---

	ناامید از در رحمت بکجا شاید رفت			یارب از هرچه خطا رفت هزار استغفار

---

	سفله را قوت مده چندانکه مستولی شود			گرگ را چندانکه دندان تیزتر خونریزتر

---

	نهاد بد نپسندد خدای نیکوکار			امیر خفته و مردم ز ظلم او بیدار

---

	بزرگی نماند بر آن پایدار			که مردم بچشمش نمایند خوار

---

	چه داند خوابناک مست مخمور			که شب را چون بروز آورد رنجور

---

	دو عاشق را بهم بهتر بود روز			دو هیزم را بهم خوشتر بود سوز

---

	بشکر آنکه تو در خانهٔ و اهلت پیش			نظر دریغ مدار از مسافر درویش

---

	جائی نرسد کس بتوانائی خویش			الا تو چراغ رحمتش داری پیش

---

	زنده‌دل از مرده نصیحت نیوش			مرده‌دل از زنده نگیرد بگوش

---

	یار بیگانه نگیرد هرکه دارد یار خویش			ایکه دستی چرب داری پیشتر دیوار خویش

---

	کوته نظرانرا نبود جز غم خویش			صاحبنظرانرا غم بیگانه و خویش

---

	بکین دشمنان باطل میندیش			که این حیفست ظاهر بر تن[۹] خویش

---

	گر خود همه عالم بگشائی تو بتیغ			چه سود که باز میگذاری بدریغ؟

---

	مکن عمر ضایع بافسوس و حیف			که فرصت عزیزست و الوقت سیف

---

	با هر کسی بمذهب وی باید اتفاق			شرطست یا موافقت جمع یا فراق

---

	بد نه نیکست بیخلافت ولیک			مرد خالی نباشد از بد و نیک

---

	ای پیک نامه بر که خبر میبری بدوست			یا لیت اگر بجای تو من بودمی رسول

---

	هر که آمد بَرِ خدای قبول			نکند هیچش از خدا مشغول

---

	گر بلندت کسی دهد دشنام			به که ساکن دهد جواب سلام

---

	خفتی و بخفتنت پراکنده شدیم			برخاستی و بدیدنت زنده شدیم

---

	دلت خوش باد و چشم از بخت روشن			بکام دوستان و رغم دشمن

---

	از بهر دلِ یکی[۱۰] بدست آوردن			مطبوع نباشد دگری آزردن

---

	بنیکی و بدی آوازه در بسیط جهان			سه کس برند رسول و غریب و بازرگان

---

	آلهی عاقبت محمود گردان			بحق صالحان و نیکمردان

---

	هرکه با من بدست و با تو نکو			دل منه بر وفای صحبت او

---

	صاحبدلِ نیکِ سیرتِ علامه			گو کفش دریده باش و خلقان جامه

---

	کرم بجای فروماندگان چو نتوانی			مروتست نه چندانکه خود فرومانی

---

	ز خیرت خیر پیش آید بکن چندانکه بتوانی			مکافات بدی کردن نمیگویم تو خود دانی

---

	اگر بریان کند بهرام گوری			نه چون پای ملخ باشد ز موری

---

	نداند آنکه درآورد دوستان از پای			که بی‌خلاف بجنبند دشمنان از جای

---

	این[۱۱] باد و بروت و نخوت اندر بینی			آنروز که از عمل بیفتی بینی

---

	آن کوی که طاقت جوابش داری			گندم نبری بخانه چون جو کاری

---

	مردی نه بقوتست و شمشیرزنی			آنست که جوری که توانی نکنی

---

	بپارسائی و رندی و فسق[۱۲] و مستوری			چو اختیار بدست تو نیست معذوری

---

	چو نفس آرام میگیرد چه در قصری چه در غاری			چو خواب آمد چه بر تختی چه در پایان[۱۳] دیواری

---

	شمع کز حد بدر بیفروزی			بیم باشد که خانمان سوزی

---

	تو با این لطف و دلبندی چرا با ما نپیوندی			نقاب از بهر آن باشد که روی زشت بربندی

---

	نقاب از بهر آن باشد که بربندند روی زشت			تو زیبائی بنام ایزد چرا باید که بربندی

---

	از دست کسی بستده هر روز عطائی			معذور بدارندش یک روز جفائی

---

	ای گرگ نگفتمت که روزی			بیچاره شوی بدست یوزی

---

	کدام قوت و مردانگی و برنائی			که خشم‌گیری و با نفس خویش برنائی

---

	خدا را در فراخی خوان و در عیش و تن آسانی			نه چون کارت بجان آید خدا از جان و دل خوانی

---

	گهی کاندر بلا مانی خدا خوانی...			چو بازت عافیت بخشد سر از طاعت بگردانی

---

1. در نسخهٔ قدیم این عنوان نیز هست: و له مِن الفرادی علی معان شئی.
2. دل که بباید برداشت.
3. این بار مصاف.
4. چیز نتواند.
5. اعتبار را.
6. نگذارند.
7. اجر.
8. رندان.
9. بر جان و تن.
10. کسی.
11. ای.
12. فحش.
13. بالای.