گرشاسپ‌نامه/جنگ دوم گرشاسب با سالاران بهو

by اسدی توسی

	سپهبد چو دید آن خروش سپاه			سبک خواست خفتان و رومی کلاه
	به مهراج گفت از سپاه تو کس			میار از سر کُه تومی و بس
	بهر تیغ کُه دیده‌بان برگماشت			به هامون سپه صف کشیده بداشت
	سوی راست لشکر به مهیار داد			سوی چپ به بهپور سالار داد
	بفرمود کاذرشن و بُرزَهم			بسازند جنگ و طلایه به هم
	کمین داد سنبان و گرداب را			که کردندی از کینه گرداب را
	نگهبان سه لشکر سه گرد دلیر			هژیر و گراهون و نشواد شیر
	به قلب اندرون هر که بُد زاولی			پس پشتشان ارفش کاولی
	به هر سو که دو گرد کین ساز بود			میانشان یکی آتش انداز بود
	چنان بر صف پیل بگشاد جای			که گر کس گریزد بکوبد بپای
	جدا هر صفی هم بر بدگمان			صفی همچو تیر و صفی چون کمان
	کمند افکنان از پس خیل خویش			به تیغ‌و‌زره نیزه‌داران زپیش
	پیاده سپر در سپر آخته			خدنگ افکن ‌از پس کمین ساخته
	به هر سو نگهبانی از بهر کین			به هر گوشه‌ای جنگیی در کمین
	سوار اندر آمد شدن کین گزار			پیاده به قلب اندرون پایدار
	چو شیر زیان پهلوان پیش صف			درفش از پس پشت و خنجر به‌کف
	تو گفتی سمندش کُه آهنست			و گر گرد پاش ابر هامون کنست
	همان اژدها فش درفش سیاه			همی درکشد گفتی از چرخ ماه
	ستاده به پیش گو شیر دل			به بر گستوان اسپ جنگی چهل
	دلیران به جنگ اندر آویختند			به هر گوشه گردی برانگیختند
	غوهای‌وهوی از دو لشکر بخاست			جهان پردها ده شد از چپ‌وراست
	بغرید بر کوس چرم هژیر			دم نای رویین برآمد به ابر
	پُر از اژدها گشت گردون ز گرد			پُر از شیر هامون ز مردان مرد
	کمند سواران سرآویز شد			پرند آوران ابر خونریز شد
	چنان تف خنجر جهان برفروخت			که برچرخ ازو گاو و ماهی بسوخت
	به دریا رسید از تف تیغ تاب			به کُه سنگ آتش شد و آهن آب
	جهان آینه جوش جوشن گرفت			زمین گونه روی روشن گرفت
	چکاکاک خنجر به گردون رسید			ز هندوستان خون به جیحون رسید
	هر ایرانیی در کمد و کمین			کشیدی همی هندوی بر زمین
	تو گفتی که شیرند در کارزار			همی دیو گیرند هر یک به مار
	چو پیکار ایرانیان شد درشت			یل پهلوان اندر آمد به پشت
	به تو پال و پیلان و هندو گروه			نهاد از کمین سر چو یکپاره کوه
	به‌تیر و به‌خشت و به‌گرز و به‌تیغ			همی ریخت پولاد چون ژاله میغ
	کجا گرز کین کوفت کُه غار شد			کجا نیزه زد عیبه گلنار شد
	زتیغش همی دشت و گردون به‌تفت			ز بانگش همی کوه‌وهامون به کف
	چوشد یک زمان دشت‌و‌پست‌و‌بلند			همه دست و پای و تن و سر فکند
	به نوک سنان پیل برداشتی			سپاهی به یک حمله برگاشتی
	صف زنده پیلان همه کرد پست			سوار و پیاده به هم در شکست
	همی پیل بر پیل جنگی فتاد			چو کشتی که بر کشتی افتد
	چو توپال دید آن دم رستخیز			ز باد ز یک تن جهانی سپه در گریز
	برانگیخت گلرنگ رزم از میان			بزد نیزه بر پهلوی پهلوان
	سنان زخم ناورد و شد نیزه خُرد			به تیغ اندر آمد سپهدار گرد
	چنان زدش بر سر که شد سرنشیب			سر و ترگ بگذاشتن تا رکیب
	به زخمی دونیمه شد از خشم‌و‌زور			ز بالا سوار و ز پهنا ستور
	به دیگر سپه خنجر اندر نهاد			ز هر سو سپاهی به خون در نهاد
	همی میمنه کوفت بر میسره			در افکند پیش آن سپه یکسره
	نگه کرد از دور سالار تیو			گریزان سپه دید بی‌هوش و تیو
	سواران به زیر پی پیل خوار			پیاده نگون زیر نعل سوار
	نهاد از کمین سر که سالار بود			عمودش ز پولاد بالار بود
	همی تاخت هر سو ز پیش سپاه			گزیدندگان را همی بست راه
	سپه را چنین پنج ره باز گاشت			به صد چاره بر جایگهشان بداشت
	همی گفت ازینسان سپاهی به جنگ			ز یک تن گریزان ندارید ننگ
	ز ضحاک جز جادوی پیشه چیست			همین رزم ایرانیان جادویست
	ز سر گرد کین‌شان برآید پاک			وزین جادوی‌ها مدارید باک
	گرفتند پاسخ همه تن به تن			کزین یک سوارست بز ما شکن
	نبینی کزو کشته را جای نیست			بَر زخم او پیل را پای نیست
	ز خنجر به زخم آتش آرد همی			ز گرز گران کوه بارد همی
	همان گرد گردنکش اجرا به نام			که از شیر جستی به شمشیر کام
	ببد تند و گفت این چه آشفتنست			ز یک تن چه چندین سخن گفتنست
	من اکنون روم سوی آورد او			هم از خونش بنشانم این گرد اوُ
	سبک باره با باد انباز کرد			به ایرانیان آمد آواز کرد
	که این زاولی پیشروتان کجاست			سپهبد چو بشنید زود اسپ خواست
	ز دریای کوشش چو موج دمان			برانگیخت شبرنگ را در زمان
	هم ازرهش گرزی چنان زد‌به زور			که گم شد سرش در سرین ستور
	دگر ره ز کین رأی آویز کرد			سبک خیز شبدیز را تیز کرد
	برافکند بر هندوان تن ز کین			به یک حمله سی گرد زد بر زمین
	همی گفت آگه نه ‌اید ای سپاه			که چون رویتان روزتان شد سیاه
	نهاد از کمینگه سر آن اژدها			کزو پیل جنگی نباید رها
	برآمد ز دریای کین آن نهنگ			که برباید از شیر دندان و چنگ
	گرفت آن دمان آتش افروختن			که گیتی به رنج آمد از سوختن
	ز ریگ از فزون مرشما را شمار			ز خونتان برم تا بخارا بخار
	همی گفت ازینسان و از خشم‌وکین			نهاده یکی پای بر پشت زین
	همه هندوان دل شکسته شدند			به جان و دل از بیم خسته شدند
	نیارست با او کس آویختن			نه از پشتش از ننگ بگریختن
	بود تن قوی تا بود دل بجای			چو ترسید دل سست شد دست‌وپای
	گوی بُد ورا نام بیکاو بود			سنانش اژدها را جگر کاو بود
	بدو گفت تیو این هنر کار تست			ترا شاید این نام و این رزم جست
	به هندوستان نیست همتای تو			نگیرد به مردی کسی جای تو
	بخندید بیکاو گفت این مباد			کز آغالش تو دهم سر به باد
	ز پیکار بد دل هراسان بود			به نظاره بر جنگ آسان بود
	ز بهر تو جان من این بیش نیست			کس اندر جهان دشمن خویش نیست
	شدن سوی جنگ کسی کز تو بیش			بود مرگ را باز رفتن ز پیش
	نگه داشتن سر گه نام و لاف			از آن به که دادن به باد از گزاف
	چون دشمن کشم ، نام و کام آیدم			چو سر خیره بدهم ، چه نام آیدم
	شد آشفته دل تیو گفت ار به جنگ			دلت نیست ، خنجر چه داری به چنگ
	ز مرگ ار بترسی بنه تیغ و ترگ			که جنگ او کند کو نترسد ز مرگ
	ازین زاولی غم چه آید مرا			که او گاه کین بنده شاید مرا
	چو اسپ اندر افراز و شیب افکنم			چو او من به زخم رکیب افکنم
	تو رو چون زنان پنبه و دوک گیر			چه داری به کف خنجر و گرز و تیر
	بگفت این و پس پور کین باد کرد			سبک دست زی گرز پولاد کرد
	به ناورد گِرد سپهبد بگشت			سپهبد به حمله بدرید دشت
	برانگیخت آن باره آتشی			به کف آهنین نیزهء سی رشی
	زدش بر کمربند و خفتان و گبر			بر آوردش از کوههء زین به ابر
	بسان درفشی بر افراختش			به پیش صفِ هندوان تاختش
	پس از نوک نیزه به زخمی درشت			زدش بر دو تن هر سه تن را بکشت
	دگر ره میانشان تن اندر فکند			به هر گوشه خیلی به هم بر فکند
	ز خنجر چو آتش بر انگیخت جوش			ز خون دشت کُه کرد مصقول پوش
	به گرز و سنان ز اسپ و ز مرد و پیل			همی کشته افکند بیش از دو میل
	چنین تا به نزد بهوشان ز جای			همی برد و بر زد به پرده سرای
	بیامد بهو دید هر سو شکست			کز ایران سپه خیمها گشته پست
	چنین گفت کاین رستخیز از کجاست			چنین بیم از اندک سپه تان چراست
	نشان داد هر کس که ما را شکوه			ازین یک سوارست کاید چو کوه
	به نیزه رباید همی زاسپ مرد			برآرد ز گرز از سر پیل گرد
	بهو گفت نز دوزخ اهریمنست			شما صد هزارید و او یک تنست
	جدا هر یکی گر یکی مشت خاک			برو برفشانید گردد هلاک
	ندارید شرم و نه ننگ اندکی			گریزید چندین هزار از یکی
	از آسوده گردان خنجر گزار			به هم حمله کردند چون سی هزار
	سپهبد خروشی چو شیر ژیان			برآورد و ، زد اسپ کین در میان
	بدان ترگ ها بر همی کوفت گرز			چو سنگ گران آید از کوه برز
	ز گرزش دل خاره خون شد همی			سران از سنانش نگون شد همی
	کجا خنجر از زخم بفراختی			بر الماس آب بقم تاختی
	ز ناگاه بیکاو گرد دلیر			درآمد یکی تند شولک به زیر
	زدش خشتی از گرد چون برق تیز			نبد کارگر جست راه گریز
	سپهبد برانگیخت شبرنگ زود			گرفتش کمربند و از زین ربود
	برافکندش از بر به بالای میغ			چو برگشت دو نیمه کردش به تیغ
	پس از کین برافکند تن بر همه			رمان کردشان هر سویی چون رمه
	پلنگینه پوشان زاول به کین			پسش برگشادند ناگه کمین
	به یکبار بر قلب لشکر زدند			ربودندشان بر بهو برزدند
	فکندند چندان سران سرنگون			که هر شیب چون فرغری شد ز خون
	ز بس کشته هندو، زمین شد سیاه			چو زاغان فکنده به بیراه و راه
	درخشان ز تن خشت افروخته			چنان کآتش از هیزم سوخته
	چنین جنگ بد تا شب آمد فراز			چو شب تنگ شد جنگ چیدند باز
	شده شاد مهراج بر تیغ کوه			همی هر زمان نعره زد با گروه
	فرستاد نزد سپهدار کس			که آمد شب از جنگ و پیکار بس
	جهان گرم و دشمن چنین بیکران			تو در رزم سخت و سلیحت گران
	زمانی برآسای از آویختن			که گیتی سرآمد ز خون ریختن
	به هر جنگ بخت تو پیروز باد			شب دشمنان تو بی روز باد
	به خواهش مهان نیز بشتافتند			عنانش از ره رزم برتافتند
	چو خورشید در قار زد شعر زرد			گهربفت شد بیرم لاجورد
	ستاره چو گل گشت و گردون چو باغ			چو پروانه پروین و ، مه چون چراغ
	از آن لشکر هندوان هر که زیست			همی خسته و کشته را خون گریست
	به هر خیمه شیون بد آراسته			همه نالهء خستگان خاسته
	همه شب تن خسته را دوختند			بر آتش همی کشته را سوختند
	کشیدند در پیش باره ز پیل			طلایه پراکنده شد بر دو میل
	بهو خیره دل ماند از بس شگفت			گه انگشت و گه لب به دندان گرفت
	همی گفت از ینسان برو بوم و گاه			به دست آمده گنج و چندین سپاه
	بر و پُشت باید همی گاشتن			به بدخواه ناکام بگذاشتن
	به دینار هر چیز و تیمار سخت			توان یافت جز زندگانی و بخت
	دریغ این همه گنج و رنج و نهاد			که گنجم همه خاک شد ، رنج باد
	ز کردار این کودک نو رسید			ندانم دگر تا چه خواهم کشید
	همان به که با او درنگ آورم			به شیرین سخن بند و رنگ آورم
	به گنج و به دختر نویدش دهم			به شاهی و کشور امیدش دهم
	مگر سر بدین چاره از چنبرش			کنم دور و ، در چنبر آرم سرش
	جوان هم سبکسر بود خویش کام			سبکسر سبکتر درافتد به دام
	به چیزی فریبد دل آویزتر			که باشد نیازش بدان بیشتر
	نباشد سوی چینه آهنگ باز			نه تیهو سوی گوشت آید فراز
	جوان را ره و رای گردان بود			دلش بردن از راه آسان بود
	ز بدخواه وز دشمن کینه کش			توان دوست کردن به گفتار خوش
	بسا کس که یکدانگ ندهد به تیغ			چه خوش گوییش جان ندارد دریغ
	به گفتار شیرین فریبنده مرد			کند ، آنچه نتوان به شمشیر کرد
	همه شب چنین جفتِ اندوه بود			از اندیشه بر جانش انبوه بود
	چو برگشت گرشاسب از آوردگاه			پذیره شدش زود مهراج شاه
	جهان دید کوبان سمندش به نعل			بر و بازوی و تیغ و خفتانش لعل
	ز خون جگر بسته بر دیده یون			گشاده چو اکحل رگ از نیزه خون
	بسی آفرین خواند از ایزد بروی			گهش دست بوسید و گه چشم و روی
	به خوان یکسر ایرانیان را نشاند			بر ایشان بسی زر و گوهر فشاند
	همی گفت در کوشش و دار و برد			جز ایرانیان را نزیبد نبرد
	باستاد و مر پهلوان را شناخت			چونان خورده شد ، بزم شادی بساخت
	سپهدار و مهراج فرخنده پی			گرفتند با سروران جام می
	نخست از شهنشاه کردند یاد			پس آنگه نشستند در بزم شاد
	سپهبد بر اورنگ و دل شادکام			به پیش اندرون گرز و ، بر دست جام
	تو با تیغ گفتی به رزم اندرست			به با جام شادی به بزم اندرست
	چو آسود با می به مهراج گفت			که با دل زدم رأی اندر نهفت
	ز دشمن سپه بیشمارند پیش			ز ما هر یک ایشان هزارند بیش
	چنانیم ما پیششان روز کین			چنان چشمه در پیش دریای چین
	اگر دست کشتن برم روز کار			بسی بایدم رنج و هم روزگار
	دگر ره ز چرخ ار بود یار بخت			بر آراست خواهم یکی رزم سخت
	میان بهو تا به خم کمند			نیارم ، نپیچم عنان سمند
	پناه سپه شاه نیک اخترست			چو شه شد ، سپه چو تن بی سرست
	گرامی همیشه به بویست مشک			چو شد بوی چه مشک و چه خاک خشک
	چنین گفت مهراج کز سروران			به نزد بهو زین سپاه گران
	همین چار سالار بودند گرد			که بنمودی از تیغشان دستبرد
	ز خویشانش ماندست گردی گزین			خداوند کوس و درفش و نگین
	دلیری کجا نام او مبترست			به رزم از گشن لشکری بهترست
	به تو دیده امروز بنهاده بود			به کین در کمین گاهت استاده بود
	همی خواستم کت بود پیش باز			نبد کش زمانه نیامد فراز
	سوی اوست پاک آن سپه را پناه			گرو کم شود ، شد شکسته سپاه
	سپهدار گفتا دگر ره ز کوه			همی جویش اندر میان گروه
	نمایش به من در کمینگاه تو			سرش بی تن آن گه ز من خواه تو
	چنان شادی افزود مهراج را			که بگذاشت از اوج مه تاج را
	همان شب ز شادی که افکنده پی			همی جز به یادش ننوشید می
	یکی باغ زرّین بُدش پیش تخت			ز گوهرش بار ، از زبرجد درخت
	در آن نغز باغ آبگیری گلاب			ز دُر سنگ و ریگش همه مشک ناب
	مر آنرا به گرد سپهدار داد			جز آن ، چیزش از گنج بسیار داد
	چه مخمل ، چه شاره ، چه خز و حریر			چه دینار و دیبا ، چه مشک و عبیر
	هزارش سراپردهء گونه گون			همی دادش از بهر نام و شگون
	هزارش سپر داد مدهون کرگ			چهل اسپ جنگی و صد درع و ترگ
	سراپرده چینی از زرّ بفت			ز دیبا شراعی نود خیمه هفت
	یکی خسروی شاروان گونه گون			درازاش میدان اسپی فزون
	دو خرگه نمد خزّ و چوبش ز زر			همه بندشان شوشهای گهر
	ز بیجاده تاجی چو رخشنده هور			پر از درّ و گوهر سه جام بلور
	همیدون به ایرانیان هر کسی			ببخشید دینار و گوهر بسی
	چنین تا دو پاس از شب اندر گذشت			ببودند دلشاد و خرّم به دشت