ایران در زمان ساسانیان/مقدمه/منابع ارمنی
مطالبی در خصوص دیانت ایرانیان استخراج کرده‌اند و شرود فوکس[۱] آنها را نقل به انگلیسی نموده است.[۲]
۴- منابع ارمنی
تاریخ ارمنستان در عهد ساسانیان کاملا با تاریخ شاهنشاهی ایران پیوسته است. از این جهت در تواریخ مورخان ارمنی آن عصر نه تنها مطالب بسیار مهم راجع به سرگذشت سلاطین ایران بدست می‌آید، بلکه کیفیت ارتباط ایران و ارمنستان از آنها مستفاد می‌گردد. همچنین نکات و تفاصیل بیشمار در خصوص تشکیلات کشوری و دینی و تمدنی ایران عهد ساسانیان در آن کتب مندرج است.[۳]
کتابی منسوب به آگاثانجلوس[۴] راجع بتاریخ تیریدات پادشاه ارمنستان و دعوت‌های سن گرگوار[۵] ملقب بروشنی‌بخش و الهام‌کننده در دست است. ازین کتاب یک نسخه بزبان یونانی و یک نسخه بزبان ارمنی موجود است و مشتمل بر چند بخش است، که در آغاز هریک قسمتی مستقل، بوده، ولی بعد از سال ۴۵۶ آنها را بهم پیوسته‌اند.[۶] قصه‌ها و روایتهای افسانه‌آمیز در باب ظهور و مسیحیت در ارمنستان و نکاتی چند در خصوص دوره اول سلطنت ساسانیان در این کتاب مندرج است.[۷] یک کتاب کهن دیگر، که مؤلفش نامعلوم و عنوانش سرگذشت نرسس پاک[۸] است، در این باب قابل مراجعه است. تاریخ ولایتی از ارمنستان موسوم به تارون،[۹] که تألیف زنوب[۱۰] اسقف سریانی است، از زمان سن گرگوار[۱۱] سابق‌الذکر حکایت می‌کند. اما صحت و اعتبار آن مشکوک است. دنباله آن را یوحنای میمکونی[۱۲] نوشته است.
تاریخ ارمنستان تألیف فوستوس بیزانسی،[۱۳] که در نیمه اول قرن پنجم تألیف شده و تقریبا احوال سالهای ۳۲۰ را تا ۳۸۵ دربردارد،[۱۴] از لحاظ تاریخ ایران در قرن چهارم میلادی کتاب نسبة معتبری است.
ازنیک کولب[۱۵] در ما بین سنوات ۴۴۵ و ۴۴۸ کتاب خود را، که موسوم به «رد بر فرقه‌ها» است، تألیف کرده و مشتمل بر مطالبی راجع بآراء زردشتیان آن عصر است.[۱۶]
تاریخ ارمنستان لازار فارپی،[۱۷] که در سال ۵۰۴ نوشته شده.[۱۸] مشتمل بر وقایع سالهای ۳۸۸ تا ۴۸۵ می‌باشد. لازار مورخی عالیمقام است، که رعایت بی‌طرفی را نیز نموده.[۱۹] بعکس کتاب «تاریخ وردن و جنگ ارمنیان» (وقایع سالهای ۴۵۱- ۴۳۹) تألیف الیزه وارداپت، که ظاهراًً در نیمه اول قرن هفتم می‌زیسته،[۲۰] چندان قابل اعتنا نیست و از روی کمال تعصب نوشته شده.[۲۱]
تاریخ لشکرکشی‌های هرقل به ایران تألیف سبئوس[۲۲] باختصار وقایع ایران را از زمان پیروز تا سال ۵۵۹ ذکر کرده و راجع به ۵۰ سال اخیر عهد ساسانیان و آغاز تسلط عرب مفصل‌تر نوشته است.[۲۳]
تاریخ ارمنستان منسوب به موسی خورنی[۲۴] تألیفی است، که ظاهراًً در قرن نهم میلادی شده، و از دوره ساسانیان مطالب سودمند و مفصل در بر دارد.[۲۵] از ملحقات تاریخ موسی شرحی اجمالی است در باب ممالک قلمرو ساسانیان، که حائز اهمیت فوق‌العاده است. آخرین چاپ این مبحث جغرافیایی موسی خورنی همان است، که مارکوارت با ترجمه آلمانی همراه تألیف خود موسوم به «ایرانشهر بنا بر روایت موسی خورنی»[۲۶] منتشر کرده است. شرح و تفسیر و انتقادات بسیار مفصل و بحث‌های تاریخی و تپوگرافی، که نویسنده آلمانی مذکور باین کتاب افزوده است، آن را برای مطالعه‌کنندگان تاریخ دوره ساسانی مخزنی ضروری و مرجعی لازم ساخته است.
از تواریخی که برای سرگذشت عهد ساسانیان در درجه دوم اهمیت است، باید کتاب هجوم عرب تألیف لووند[۲۷] (گوند[۲۸] قرن هشتم) را نام برد. همچنین تواریخ متأخر از او مثل تاریخ ارمنستان طوماس آرتسرونی[۲۹] (قرن دهم)[۳۰] و تاریخ آلبان‌ها تصنیف موسی کالانک واسی[۳۱] (قرن دهم) و تاریخ ارمنستان آسولیک[۳۲] (قرن یازدهم) و ترجمه ارمنی تاریخ میشل سریانی[۳۳] (قرن دوازدهم) و امثال آن.
پاتکانیان[۳۴] در کتاب خود مندرجات همه این کتب را مورد استفاده قرار داده است.
۵-منابع سریانی
کتبی که مسیحیان بزبان سریانی نوشته‌اند، از مآخذ مهمه تاریخ دولت ساسانی بشمار است. نخست باید از چند تاریخ نام برد، که لا اقل چهار عدد آنها را معاصرین ساسانیان نوشته‌اند، ازاین‌قرار:
تاریخ استی‌لیتس دروغی[۳۵] کتابی است، که در حدود سال ۵۰۷ میلادی تألیف شده و حاکی از وقایع ۴۹۴ تا ۵۰۶ است، و بخطا آن را به استی‌لیتس نسبت
- ↑ Sherwoo dFox
- ↑ مطالب موجود در ادبیات یونانی و لاتینی راجع بزردشت و دین او، مجله کاما، شماره ۱۴، ص ۸۱ و بعد.
Passages in Creek and Litnrature relating. to Zoroaster and Zoroastrisme.راجع بمنابع یونانی و لاتینی در باب کیش مانی فصل چهارم را ببینید.
- ↑ پاتکانیان، تاریخ ساسانیان بنا بر اطلاعات مورخان ارمنی (بزبان روسی)؛ ترجمه فرانسه آن بقلم پرودم E. Prud'homme، پاریس ۱۸۶۶ (مستخرج از مجله آسیائی ۱۸۶۶).
Patkanian, Essai d, une histotre de Ia dynastie des Satsanides d a Pres les renseignements fournis par let historiens armeniens.
مهم‌ترین آثار مورخان ارمنی را مکی تاریست‌ها چاپ و منتشر کرده‌اند.
- ↑ Agathangelos
- ↑ Saint-Gregoire
- ↑ رک کوتشمید، KIeine Schriften ج ۴، ص ۳۹۴ و بعد. کتاب اگاثانک Agathanse ارمنی را ترمکرتیچیان G. Ter-Mkrtitschian و کانایانس S. Kanayeauc با انتقادات علمی بچاپ رسانیده‌اند (تفلیس ۱۹۰۹).
- ↑ دولاگارد P. de Lagarde (گوتینگن ۱۸۸۷) متن یونانی آن را چاپ کرده و متن ارمنی آن در ونیز به سال ۱۸۶۲ نشر یافته و ترجمه فرانسوی آن در مجموعه مورخان ارمنی لانگلوا بچاپ رسیده است. مقایسه شود با پیترس، Analecta Bollandiana ج ۱، ص ۲۰.
- ↑ Sain Nerscs چاپ ونیز ۱۸۵۳، ترجمه فرانسه در مجموعه لانگلوا، ج ۲، ص ۲۱ و بعد.
- ↑ Taraun
- ↑ Zenob
- ↑ چاپ ونیز ۱۸۳۲، ترجمه فرانسه مجموعه لانگلوا، ج ۱، ص ۳۳۷ و ما بعد.
- ↑ چاپ ونیز ۱۸۳۲، ترجمه فرانسه لانگلوا، ج ۲، ص ۳۶۱ ببعد.
- ↑ Faustus
- ↑ چاپ ونیز ۱۸۳۲ و ۱۸۸۹، و سن‌پترسبورغ ۱۸۸۳(چاپ پاتکانیان؛ ترجمه فرانسه، لانگلوا، ج ۱، ص ۲۰۲ به بعد. ترجمه آلمانی لوئر M. Lauer، تحت عنوان Des Faustus von Byzanz Geschichte Armeniens؛ کلی ۱۸۷۹؛ مقایسه شود با پیترس، تلخیص بولتن ادبی آکادمی پادشاهی بلژیک، سری پنجم، ج ۱7(1931)، ص ۱۶ ببعد.
- ↑ Eznik de Kolb
- ↑ چاپ ونیز ۱۹۱۴(تجدید طبع چاپ ۱۸۲۶)؛ ترجمه فرانسه توسط لووایان دوفلوریوال Laillant de FIorival (پاریس ۱۸۵۳) و تلخیص آن در مجموعه لانگلوا، ج ۲، ص ۳۷۵ و بعد. ترجمه آلمانی توسط شمید J. M. Schmid تحت عنوان. Eznik widerdie Sekten، وین ۱۹۰۰. مقایسه کنید با کتاب ماریه L. Maries درباره ازنیک کلبی Le De Deo d'Eznik de Kolb، پاریس ۱۹۲۴.
- ↑ Lazar de Pharp
- ↑ اکینیان، ج ۱، ص ۳۷۴.
- ↑ چاپ ونیز ۱۸۷۳، چاپ تفلیس ۱۹۰۴(بتصحیح و تحشیه ترمکرتیچیان و مالخاسیان)؛ لانگلوا، ج ۳-ص ۲۵۹ و بعد.
- ↑ اکینیان، ص ۳۷۲.
- ↑ چاپ ونیز، ۱۸۵۹؛ چاپ میکائل پرترکال Miehael P'orthugal ،۱۹۰۳، لانگلوا، ج ۲، ص ۱۷۷ و بعد، اکینیان، ص ۳۷ و بعد.
- ↑ Sebeos
- ↑ چاپ پاتکانیان، سن‌پطرسبورغ ۱۸۷۹؛ ترجمه ماکلر F. Macler پاریس ۱۹۰۴.
- ↑ Moses Xorenaci
- ↑ چاپ ونیز ۱۸۶۵، چاپ انتقادی توسط ابلیان M. Abeliau و هاراطونیان S. Haruthiunian تفلیس؛ لانگلوا، ج ۲، ص ۵۳ و ما بعد. راجع به مسئله زمان حیات موسی دروغی رک مارکوارت تحقیقات ایرانی Untersuchungen von Iran ج ۲، ص ۲۳۵، و کوکازیکا Caucasica ، سال ۱۹۳۰، ص ۷۷-۱۰؛ و اکینیان در مجله شرق‌شناسی وین،۱۹۳۰، ص ۲۰۴ و بعد. ملاکر Mlaker، ارمنیکا Armenica ،۱۹۲۶، ص ۱۲۲؛ مجله شرقی وین،۱۹۳۵، ص ۶۸-۲۶۷.
- ↑ Drānschahr Geographie des Ps. Moses Xorenai
- ↑ Levond
- ↑ Ghevond
- ↑ Thomas Artsruni
- ↑ ترجمه در مجموعه مورخان ارمنی بروسه Brosset,Collection d'his toriens armeniens سن‌پطرسبورغ ۱۸۷۴.
- ↑ KaIankvaci
- ↑ Aaolik
- ↑ Michel le Syrien
- ↑ patkanian
- ↑ Pseudo-Ssylites متن تاریخ یوشع استی‌لیتس با ترجمه آن توسط رایت W. Wr! pht، کمبریج 1882 The Chronicle of Joshus she Stylise مقایسه شود با کریستنسن، کواذ بخش ۱، ص ۵ و ما بعد.