رباعیات خیام (تصحیح رمضانی)/رباعیات ۱ — ۱۰۰

رباعیات حکیم عمر خیام از عمر خیام
تصحیح محمد رمضانی

رباعیات ۱ — ۱۰۰

۱

  آمد سحری نـدا ز میخانهٔ ما:  
  کای رند خراباتی دیوانهٔ ما!  
  برخیز که پر کنیم پیمانه ز می  
  زان پیش که پر کنند پیمانهٔ ما  

۲

  برخیز و بیا بتا برای دل ما  
  حل کن بجمال خویشتن مشکل ما  
  یک کوزهٔ می بیار تا نوش کنیم  
  زان پیش که کوزها کنند از گل ما  

۳

  تا بتوانی رنجه مگردان کس را  
  بر آتش خشم خویش منشان کس را  
  گر راحت جاودان طمع میداری  
  میرنج همیشه و مرنجان کس را  

۴

  چون در گذرم بباده شوئید مرا  
  تلقین ز شراب ناب گوئید مرا  
  خواهید بروز حشر یابید مرا  
  از خاک در میکده جوئید مرا  

۵

  چون عهده نمیشود کسی فردا را  
  حالی خوش دار این دل پرسودا را  
  می نوش بماهتاب ای ماه که ماه  
  بسیار بتابد و نیابد ما را  

۶

  زین دهر که بود مدّتی منزل ما  
  نامد بجز از بلا و غم حاصل ما  
  افسوس که حل نگشت یک مشکل ما  
  رفتیم و هزار حسرت اندر دل ما  

۷

  عاشق همه ساله مست و شیدا بادا  
  دیوانه و شوریده و رسوا بادا  
  در هشیاری غصهٔ هرچیز خوریم  
  چون مست شدیم هرچه بادا بادا  

۸

  عاقل بچه امّید در این کهنه سرا  
  بر دولت او نهد دل از بهر خدا  
  هرگاه که خواهد که نشیند از پا  
  گیرد اجلش دست که بالا بنما  

۹

  قرآن که مهین کلام خوانند او را  
  گه گاه نه بر دوام خوانند او را  
  بر گرد پیاله آیتی روشن هست  
  کاندر همه جا مدام خوانند او را  

۱۰

  گر می نخوری طعنه مزن مستان را  
  بنیاد مکن تو حیله و دستان را  
  تو غرّه مشو بدانکه می می‌نخوری  
  صد کار کنی که می غلامست آن را  

۱۱

  هرچند که رنگ و روی زیباست مرا  
  چون لاله رخ و چو سرو بالاست مرا  
  معلوم نشد که در طربخانهٔ خاک  
  نقّاش ازل بهر چه آراست مرا  

۱۲

  ای دل ز زمانه رسم احسان مطلب  
  وز گردش دوران سر و سامان مطلب  
  درمان طلبی درد تو افزون گردد  
  با درد بساز و هیچ درمان مطلب  

۱۳

  با بط میگفت ماهئی در تب و تاب  
  «باشد که بجوی رفته باز آید آب؟»  
  بط گفت که: چون من و تو گشتیم کباب  
  دنیا پس مرگ ما چه دریا چه سراب  

۱۴

  چندان بخورم شراب کاین بوی شراب  
  آید ز تراب، چون روم زیر تراب  
  گر بر سر خاک من رسد مخموری  
  از بوی شراب من شود مست و خراب  

۱۵

  روزی دو که مهلتست می خور می ناب  
  کاین عمر دو روزه بر نگردد، دریاب  
  دانی که جهان رو بخرابی دارد  
  تو نیز شب و روز ز می باش خراب  

۱۶

  روزی که بدست بر نهم جام شراب  
  وز غایت خرّمی شوم مست و خراب  
  صد معجزه پیدا کنم اندر هر باب  
  زین طبع چون آتش و سخنهای چو آب  

۱۷

  ما و می و معشوق درین کنج خراب  
  جان و دل و جام و جامه در رهن شراب  
  فارغ ز امید رحمت و بیم عذاب،  
  آزاد ز خاک و باد و از آتش و آب  

۱۸

  آبادی میخانه ز می خوردن ماست  
  خون دو هزار توبه در گردن ماست  
  گر من نکنم گناه رحمت چه کند  
  آرایش رحمت از گنه کردن ماست  

۱۹

  آن به که درین زمانه کم گیری دوست  
  با اهل زمانه صحبت از دور نکوست  
  آنکس که بجملگی ترا تکیه براوست  
  چون چشم خرد باز کنی دشمنت اوست  

۲۰

  آن قصر که بهرام در او جام گرفت  
  آهو بچه کرد و روبه آرام گرفت  
  بهرام که گور میگرفتی همه عمر  
  دیدی که چگونه گور بهرام گرفت؟  

۲۱

  آنکس که بخوبان لب خندان دادست  
  خون جگری بدردمندان دادست  
  گر قسمت ما نداد شادی غم نیست  
  شادیم که غم هزار چندان دادست  

۲۲

  ابر آمد و باز بر سر سبزه گریست  
  بی بادهٔ گلرنگ نمیباید زیست  
  این سبزه که امروز تماشاگه ماست  
  تا سبزهٔ خاک ما تماشاگه کیست  

۲۳

  اجزای پیاله را که در هم پیوست  
  بشکستن آن روا نمیدارد مست  
  چندین سر و پای نازنین و کف دست  
  از مهر که پیوست و بکین که شکست؟  

۲۴

  از من رمقی بسعی ساقی مانده است  
  وز صحبت خلق بی وفاقی مانده است  
  از بادهٔ دوشین قدحی بیش نماند  
  از عمر ندانم که چه باقی مانده است  

۲۵

  از منزل کفر تا بدین، یک نفس است  
  وز عالم شک تا به یقین یک نفس است  
  این یک نفس عزیز را خوش میدار  
  چون حاصل عمر ما همین یکنفس است  

۲۶

  از هرزه بهر دری نمیباید تاخت  
  با نیک و بد زمانه میباید ساخت  
  از طاسک چرخ و کعبتین تقدیر  
  هر نقش که پیداست همان باید باخت  

۲۷

  اسرار جهان چنانکه در دفتر ماست  
  گفتن نتوان که آن وبال سر ماست.  
  چون نیست درین مردم نادان اهلی  
  نتوان گفتن هر آنچه در خاطر ماست.  

۲۸

  اکنون که جهان را بخوشی دسترسیست  
  هر زنده دلی را سوی صحرا هوسیست  
  بر هر شاخی طلوع موسی دستیست  
  در هر نفسی خروش عیسی نفسیست  

۲۹

  اکنون که گل سعادتت پربار است  
  دست تو ز جام می چرا بیکار است  
  می خور که زمانه دشمنی غدّار است  
  در یافتن روز چنین دشوار است  

۳۰

  امروز ترا دسترس فردا نیست  
  و اندیشهٔ فردات بجز سودا نیست  
  ضایع مکن این دم ار دلت شیدا نیست  
  کاین باقی عمر را بقا پیدا نیست  

۳۱

  امروز که نوبت جوانیّ من است  
  می نوشم از آنکه کامرانیّ من است  
  عیبش مکنید، گرچه تلخست خوش است  
  تلخ است از آنکه زندگانیّ من است  

۳۲

  ای آمده از عالم روحانی تفت  
  حیران شده در چهار و پنج و شش و هفت  
  می خور چو ندانی ز کجا آمدهٔ  
  خوش باش ندانی بکجا خواهی رفت  

۳۳

  ای بیخبر این جسم مجسّم هیچ است  
  وین طارم نه سپهر ارقم هیچ است  
  خوش باش که در نشیمن کون و فساد  
  وابستهٔ یکدمیم و آن هم هیچ است  

۳۴

  ای چرخ فلک خرابی از کینهٔ تست  
  بیداد گری پیشهٔ دیرینهٔ تست  
  ای خاک اگر سینهٔ تو بشکافند  
  بس گوهر قیمتی که در سینهٔ تست  

۳۵

  ای دل چو زمانه میکند غمناکت  
  ناگه برود ز تن روان پاکت  
  بر سبزه نشین بکام دل روزی چند  
  زآن پیش که سبزه بردمد از خاکت  

۳۶

  ای دل چو نصیب تو همه خون شدن است  
  احوال تو هر لحظه دگرگون شدن است  
  ای جان تو بتن بهر چه کار آمده‌ای  
  چون عاقبت کار تو بیرون شدن است  

۳۷

  ایزد چو گِل وجود ما می‌آراست  
  دانست ز فِعل ما چه برخواهد خاست  
  بی‌حکمش نیست هر گناهی که مراست  
  پس سوختن روز قیامت ز کجاست  

۳۸

  ای مرد خرد حدیث فردا هوس است  
  در دهر زدن لاف سخنها هوس است  
  امروز چنین هر که خردمند کس است  
  داند که همه جهان همین یک نفس است  

۳۹

  این بحر وجود آمده بیرون ز نهفت  
  کس نیست که این گوهر تحقیق بسفت  
  هر کس سخنی از سر سودا گفتند  
  زان روی که هست کس نمیداند گفت  

۴۰

  این کوزه چو من عاشق زاری بودست  
  در بند سر و زلف نگاری بودست  
  این دسته که بر گردن او می‌بینی  
  دستی است که بر گردن یاری بودست  

۴۱

  این کهنه رباط را که عالم نام است  
  و ارامگه ابلق صبح و شام است  
  بزمیست که واماندهٔ صد جمشید است  
  قصریست که تکیه‌گاه صد بهرام است  

۴۲

  ای وای بر آن دل که در او سوزی نیست  
  سودا زدهٔ مهر دل افروزی نیست  
  روزی که تو بی عشق بسر خواهی برد  
  ضایع‌تر از آن روز ترا روزی نیست  

۴۳

  با باده نشین که ملک محمود اینست  
  وز چنگ شنو که لحن داود اینست  
  از نامده و رفته دگر یاد مکن  
  حالی خوش باش زانکه مقصود اینست  

۴۴

  با مطرب و می حور سرشتی گر هست  
  یا آب روان و لب کشتی گر هست  
  به زین مطلب دوزخ فرسوده متاب  
  حقّا که جز این نیست بهشتی گر هست  

۴۵

  برتر ز سپهر خاطرم روز نخست  
  لوح و قلم و بهشت و دوزخ میجست  
  پس گفت مرا معلم از رای درست  
  لوح و قلم و بهشت و دوزخ با تو است  

۴۶

  بر چهرهٔ گل نسیم نوروز خوش است  
  در صحن چمن روی دل افروز خوشست  
  از دی که گذشت هرچه گوئی خوش نیست  
  خوش باش و ز دی مگو که امروز خوشست  

۴۷

  برخیز و بده باده چه جای سخن است  
  کامشب دهن تنگ تو روزیّ من است  
  ما را چو رخ خویش می گلگون ده  
  کاین توبهٔ من چو زلف تو پر شکن است  

۴۸

  بر کف می لعل و زلف دلدار بدست  
  بر طرف چمن کنم باقبال نشست  
  می نوشم و از دور فلک نندیشم  
  و آنگاه شوم ز بادهٔ عشرت مست.  

۴۹

  بر لوح قلم نشان بودنیها بوده است  
  پیوسته قلم ز نیک و بد فرسوده است  
  در روزِ ازل هر آنچه بایست بداد  
  غم خوردن و کوشیدن ما بیهوده است  

۵۰

  بسیار بگشتیم بگرد در و دشت  
  اندر همه آفاق بگشتیم بگشت  
  کس را نشنیدم که آمد زین راه  
  راهی که برفت راه رو باز نگشت  

۵۱

  پیش از من و تو لیل و نهاری بودست  
  گردنده فلک نیز بکاری بودست  
  زنهار قدم بخاک آهسته نهی  
  کان مردمک چشم نگاری بودست  

۵۲

  تا باز شناختم من این پای ز دست  
  این چرخ فرومایه مرا دست ببست  
  افسوس که در حساب خواهند نهاد  
  عمری که مرا بی می و معشوقه گذشت  

۵۳

  تا چند زنم بروی دریاها خشت  
  بیزار شدم ز بت پرستان و کنشت  
  خیام که گفت دوزخی خواهد بود  
  که رفت بدوزخ و که آمد ز بهشت؟  

۵۴

  تا کی ز چراغِ مسجد و دود کنشت  
  تا چند زیانِ دوزخ و سود بهشت  
  رو بر سرِ لوح بین که استاد قضا  
  روز ازل آنچه بودنی بود نوشت  

۵۵

  تا هشیارم طرب ز من پنهانست  
  چون مست شدم در خردم نقصانست  
  حالیست میان مستی و هشیاری  
  من بندهٔ آنم که زندگانی آنست  

۵۶

  جامی و مئی و ساقئی بر لب کشت  
  این جمله مرا نقد و ترا نسیه بهشت  
  مشنو سخن بهشت و دوزخ از کس  
  که رفت بدوزخ و که آمد ز بهشت  

۵۷

  چندین غم مال و حسرت دنیا چیست  
  هرگز دیدی کسی که جاوید بزیست  
  این یک دو نفس که در تنت عاریتی است  
  با عاریتی عاریتی باید زیست  

۵۸

  چون آب بجویبار و چون باد بدشت  
  روزی دگر از نوبت عمرم بگذشت،  
  هرگز غم دو روز مرا یاد نگشت  
  روزی که نیامدست و روزی که گذشت  

۵۹

  چون آمدنم بمن نبد روز نخست  
  وین رفتن بی مراد عزمیست درست  
  برخیز و میان ببند ای ساقی چست  
  کاندوه جهان بمی فرو خواهم شست  

۶۰

  چون ابر به نوروز رخ لاله بشست  
  برخیز و بجام باده کن عزم درست  
  کاین سبزه که امروز تماشاگه تست  
  فردا همه از خاک تو بر خواهد رست  

۶۱

  چون بلبل مست راه در بستان یافت  
  روی گل و جام باده را خندان یافت  
  آمد بزبان حال در گوشم گفت  
  دریاب که عمر رفته را نتوان یافت  

۶۲

  چون چرخ بکام یک خردمند نگشت  
  خواهی تو فلک هفت شمر خواهی هشت  
  چون باید مرد و آرزوها همه هشت  
  چه مور خورد بگور و چه گرگ بدشت  

۶۳

  چون کار نه بر مراد ما خواهد رفت  
  اندیشه و جهد ما کجا خواهد رفت  
  پیوسته نشسته‌ایم در حسرت آنک  
  دیر آمده‌ایم و زود میباید رفت  

۶۴

  چون لاله بنوروز قدح گیر بدست  
  با لاله رخی اگر ترا فرصت هست  
  می نوش به خرّمی که این چرخ کبود  
  ناگاه ترا چو خاک گرداند پست  

۶۵

  چون مردن تو مردنِ یکبارگی است  
  یکبار بمیر. این چه بیچارگی است  
  خونیّ و نجاستیّ و مشتی رگ و پوست  
  انگار نبود این چه غمخوارگی است  

۶۶

  چون نیست حقیقت و یقین اندر دست  
  نتوان بامید شک همه عمر نشست  
  هان تا ننهیم جام می از کف دست  
  در بیخبری مرد چه هشیار و چه مست  

۶۷

  چون نیست ز هرچه نیست جز باد بدست  
  چون هست بهرچه هست نقصان و شکست  
  انگار که هست هرچه در عالم نیست  
  پندار که نیست هرچه در عالم هست  

۶۸

  خاکی که بزیر پای هر حیوانیست  
  کفِّ صنمی و چهرهٔ جانانیست  
  هر خشت که بر کنگرهٔ ایوانیست  
  انگشت وزیر یا سر سلطانیست  

۶۹

  خیّام تنت بخیمه‌ای ماند راست  
  جان سلطانی که منزلش دارِ بقاست  
  فرّاش ازل ز بهر دیگر منزل  
  نه خیمه بیفکند چو سلطان برخاست  

۷۰

  خیّام ز بهر گنه این ماتم چیست  
  وز خوردن غم فایده بیش و کم چیست  
  آنرا که گنه نکرد غفران نبود  
  غفران ز برای گنه آمد غم چیست  

۷۱

  خیّام که خیمه‌های حکمت میدوخت  
  در کورهٔ غم فتاد و ناگاه بسوخت  
  مقراض اجل طناب عمرش ببرید  
  دلّال قضا برایگانش بفروخت  

۷۲

  دارنده چو ترکیب طبایع آراست  
  از بهر چه او فکندش اندر کم و کاست  
  گر نیک آمد شکستن از بهر چه بود  
  ور نیک نیامد این صُوَر عیب کراست  

۷۳

  در بزم خرد عقل دلیل سره گفت  
  در روم و عرب میمنه و میسره گفت  
  گر نا اهلی گفت که می ناسره است  
  من چون شنوم چونکه خدایش سره گفت  

۷۴

  در پردهٔ اسرار کسی را ره نیست  
  زین تعبیه جان هیچکس آگه نیست  
  جز در دل خاک هیچ منزلگه نیست  
  می خور که چنین فسانه‌ها کوته نیست  

۷۵

  در جام طرب بادهٔ گلرنگ خوش است  
  با نغمهٔ عود و نالهٔ چنگ خوش است  
  زاهد که خبر ندارد از جام شراب  
  دور از بر ما هزار فرسنگ خوش است  

۷۶

  در چشم محققان چه زیبا و چه زشت  
  منزلگه عاشقان چه دوزخ چه بهشت  
  پوشیدن بیدلان چه اطلس چه پلاس  
  زیر سرِ عاشقان چه بالین و چه خشت  

۷۷

  در خواب بدم مرا خردمندی گفت  
  کز خواب کسی را گِل شادی نشکفت  
  کاری چه کنی که با اجل باشد جفت  
  می خور که بزیر خاک میباید خفت  

۷۸

  در دهر برِ نهال تحقیق نرست  
  زیرا که درین راه کسی نیست درست  
  هر کس زده است دست در شاخی سست  
  امروز چو دی شمار و فردا چو نخست  

۷۹

  در ده صنما می که جهان را تابیست  
  زان می که گُل نشاط را زو آبیست  
  بشتاب که آتش جوانی آبیست  
  دریاب که بیداری دولت خوابیست  

۸۰

  در روی زمین اگر مرا یک خشتست  
  آن وجه می است اگرچه نامش زشتست  
  ما را گویند وجه فردای تو کو  
  درّاعه و دستار نه مریم رشتست  

۸۱

  در صومعه و مدرسه و دیر و کنشت  
  ترسندهٔ دوزخند و جویای بهشت  
  آن کس که ز اسرار خدا باخبرست  
  زین تخم در اندرون دل هیچ نکشت  

۸۲

  در عالم بی وفا که منزلگه ماست  
  بسیار بجستم بقیاسی که مراست  
  چون روی تو ماه نیست روشن گفتم  
  چون قدّ تو سرو نیست میگویم راست  

۸۳

  در عشق تو از ملامتم ننگی نیست  
  با بیخبران در این سخن جنگی نیست  
  این شربت عاشقی همه مردان راست  
  نامردان را از این قدح رنگی نیست  

۸۴

  در فصلِ بهار اگر بُتی حور سرشت  
  یک ساغر می دهد مرا بر لب کشت  
  گرچه بر هر کس این سخن باشد زشت  
  از سگ بترم اگر کنم یاد بهشت  

۸۵

  در هر دشتی که لاله‌زاری بوده است  
  آن لاله ز خون شهریاری بوده است  
  هر برگ بنفشه کز زمین میروید  
  خالیست که بر رخ نگاری بوده است  

۸۶

  دریاب که از روح جدا خواهی رفت  
  در پردهٔ اسرار خدا خواهی رفت  
  خوش باش ندانی ز کجا آمده‌ای  
  می نوش ندانی بکجا خواهی رفت  

۸۷

  دل سِرِّ حیات اگر کماهی دانست  
  در مرگ هم اسرار الهی دانست  
  امروز که با خودی ندانستی هیچ  
  فردا که ز خود روی چه خواهی دانست  

۸۸

  دل گفت مرا علم لدُنّی هوس است  
  تعلیمم کن اگر ترا دسترس است  
  گفتم که الف گفت دگر هیچ مگوی  
  در خانه اگر کس است یکحرف بس است  

۸۹

  دنیا دیدیّ و هرچه دیدی هیچ است  
  وان نیز که گفتیّ و شنیدی هیچ است  
  سر تا سر آفاق دویدی هیچ است  
  آن نیز که در خانه خزیدی هیچ است  

۹۰

  دنیا نه مقام تست نه جای نشست  
  فرزانه در او خراب اولیتر و مست  
  بر آتش غم ز باده آبی میزن  
  ز آن پیش که در خاک روی باد بدست  

۹۱

  دوران جهان بی می و ساقی هیچ است  
  بی زمزمهٔ نای عراقی هیچ است  
  هرچند در احوال جهان مینگرم  
  حاصل همه عشرتست و باقی هیچ است  

۹۲

  دوری که در او آمدن و رفتن ماست  
  آنرا نه بدایت نه نهایت پیداست  
  کس می نزند دمی در این معنی راست  
  کاین آمدن از کجا و رفتن بکجاست  

۹۳

  راز از همه ناکسان نهان باید داشت  
  و اسرار نهان ز ابلهان باید داشت  
  بنگر که بجای مردمان می چکنی  
  چشم از همه مردمان همان باید داشت  

۹۴

  زان باده که عمر را حیات دگر است  
  پر کن قدحی گرچه ترا دردسر است  
  بر نه بکفم که کار عالم سمر است  
  بشتاب که عمر ای پسر در گذر است  

۹۵

  زهر است غم جهان و می تریاکت  
  تریاک خوری ز زهر نبود باکت  
  با سبزه خطان بسبزه‌زاری می خور  
  زان پیش که سبزه بر دمد از خاکت  

۹۶

  زین پیش نشان بودنیها بوده است  
  پیوسته قلم ز نیک و بد ناسوده است  
  تقدیر ترا هر آنچه بایست بداد  
  غم خوردن و کوشیدن ما بیهوده است  

۹۷

  ساقی ببرم گر بت یاقوت لبست  
  ور آب خضر بجای آب عنب است  
  گر زهره بود مطرب و عیسی همدم  
  چون دل نه بجا بود نه جای طربست  

۹۸

  ساقی غم من بلند آوازه شدست  
  سرمستی من برون ز اندازه شدست  
  با موی سپید سر خوشم کز می تو  
  پیرانه سرم بهار دل تازه شدست  

۹۹

  ساقی قدحی که کار عالم نفسی است  
  گر شادی ازو یکنفس آن نیز بسی است  
  خوش باش بهرچه پیشت آید که جهان  
  هرگز نشود چنانکه دلخواه کسی است  

۱۰۰

  ساقی گل و سبزه بس طربناک شدست  
  دریاب که هفتهٔ دگر خاک شدست  
  می نوش و گلی بچین که تا درنگری  
  گل خاک شدست و سبزه خاشاک شدست