رباعیات خیام (تصحیح رمضانی)/رباعیات ۳۰۱ — ۴۰۰

رباعیات حکیم عمر خیام از عمر خیام
تصحیح محمد رمضانی

رباعیات ۳۰۱ — ۴۰۰

۳۰۱

  لب بر لب کوزه بردم از غایت آز  
  تا زو طلبم واسطهٔ عمر دراز  
  با من بزبان حال میگفت این راز  
  عمری چو تو بوده‌ام دمی با من ساز  

۳۰۲

  ما لعبتکانیم و فلک لعبت باز  
  از روی حقیقتی و نه از روی مجاز  
  بازیچه همی کنیم بر نطع وجود  
  افتیم بصندوق عدم یک یک باز  

۳۰۳

  معشوقه که عمرش چو غمم دراز باد  
  امروز بنو تلطّفی کرد آغاز  
  بر چشم من انداخت دمی چشم و برفت  
  یعنی که نکوئی کن و در آب انداز  

۳۰۴

  میپرسیدی که چیست این نقش مجاز  
  گر برگویم حقیقتش هست دراز  
  نقشی است پدید آمده از دریائی  
  و آنگاه شده بقعر آن دریا باز  

۳۰۵

  وقت سحر است خیز ای مایهٔ ناز  
  نرمک نرمک باده خور و چنگ نواز  
  کانها که بجایند نپایند دراز  
  و آنها که شدند کس نمی‌آید باز  

۳۰۶

  یارب تو جمال آن مه مهر انگیز  
  آراستهٔ بسنبل عنبر بیز  
  پس حکم همی کنی که در وی منگر  
  این حکم چنان بود که کجدار و مریز  

۳۰۷

  از حادثهٔ زمان زاینده مترس  
  وز هرچه رسد چو نیست پاینده مترس  
  این یکدم عمر را بعشرت بگذار  
  از رفته میندیش و ز آینده مترس  

۳۰۸

  آغاز روان گشتن این زرّین طاس  
  و انجام خرابی چنین نیک اساس  
  دانسته نمی‌شود بمعیار عقول  
  سنجیده نمیشود بمقیای قیاس  

۳۰۹

  مرغی دیدم نشسته بر بارهٔ طوس  
  در پیش نهاده کلّهٔ کیکاوس  
  با کلّه همیگفت که افسوس افسوس  
  کو بانگ جرسها و کجا نالهٔ کوس  

۳۱۰

  آن می که حیات جاودانیست بنوش  
  سرمایهٔ لذّت جوانیست بنوش  
  سوزنده چو آتش است، لیکن غم را  
  سازنده چو آب زندگانیست بنوش  

۳۱۱

  پندی دهمت اگر بمن داری گوش  
  از بهر خدا جامهٔ تزویر مپوش  
  دنیی همه ساعتیّ و عمر تو دمی  
  از بهر دمی عمر ابد را مفروش  

۳۱۲

  جامیست که عقل آفرین میزندش  
  صد بوسه ز مهر بر جبین میزندش  
  این کوزه گر دهر چنین جام لطیف  
  میسازد و باز بر زمین میزندش  

۳۱۳

  خیّام اگر ز باده مستی خوش باش  
  با ماه رخی اگر نشستی خوش باش  
  چون عاقبت کار جهان نیستی است  
  انگار که نیستی چو هستی خوش باش  

۳۱۴

  در کارگه کوزه گری رفتم دوش  
  دیدم دو هزار کوزه گویا و خموش  
  هر یک بزبان حال با من گفتند  
  کو کوزه‌گر و کوزه‌خر و کوزه‌فروش  

۳۱۵

  زانروح که راح ناب میخوانندش  
  تیمار دل خراب میخوانندش  
  جامی دو سه سنگین بمن آرید سبک  
  خیر آب چرا شراب میخوانندش  

۳۱۶

  سرمست بمیخانه گذر کردم دوش  
  پیری دیدم مست و سبوئی بر دوش  
  گفتم ز خدا شرم نداری ای پیر  
  گفتا کرم از خداست می نوش خموش  

۳۱۷

  غم چند خوری ز کار نا آمده پیش  
  رنج است نصیب مردم دور اندیش  
  خوش باش و جهان تنگ مکن بر دل خویش  
  کز خوردن غم رزق نگردد کم و بیش  

۳۱۸

  می را که خرد همیشه دارد پاسش  
  او چشمهٔ خضرست و منم الیاسش  
  من قوّت دل قوت روانش خوانم  
  چون گفت خدا منافعُ للناسش  

۳۱۹

  هفتاد و دو ملتند در دین کم و بیش  
  از ملتها عشق تو دارم در پیش  
  چه کفر و چه اسلام چه طاعت چه گناه  
  مقصود توئی بهانه بردار ز پیش  

۳۲۰

  یکی هنرم بین و گنه ده ده بخش  
  هر جرم که رفت حسبةً لله بخش  
  از باد هوا آتش کین را مفروز  
  ما را بسر خاک رسول الله بخش  

۳۲۱

  می در قدح انصاف که جانیست لطیف  
  در کالبد شیشه روانیست لطیف  
  لایق نبود هیچ گران همدم می  
  جز ساغر باده کان گرانیست لطیف  

۳۲۲

  هین صبح دمید و دامنِ شب شد چاک  
  برخیز و صبوح کن چرائی غمناک  
  می نوش دلا که صبح بسیار دمد  
  او روی بما کرده و ما روی خاک  

۳۲۳

  خیّام زمانه از کسی دارد ننگ  
  کو در غم ایّام نشیند دلتنگ  
  می خور تو در آبگینه با نالهٔ چنگ  
  زان پیش که آبگینه آید بر سنگ  

۳۲۴

  از قعر حضیض خاک تا اوج زحل  
  کردم همه مشکلات گردون را حل  
  بیرون جستم ز قید هر مکر و حیل  
  هر بند گشاده شد مگر بند اجل  
از قعر حضیض خاک تا اوج زحل کردم همه مشکلات گردونرا حل بیرون جستم ز قید هر مکر و حیل هر بند گشاده شد مگر بند اجل خیام

۳۲۵

  این صورت کوزه جمله نقش است و خیال  
  عارف نبود هرکه نداند این حال  
  بنشین قدح باده بنوش و خوش باش  
  فارغ شو ازین نقل و خیالات محال  

۳۲۶

  با سرو قدی تازه‌تر از خرمن گل  
  از دست مده جام می و دامن گل  
  زان پیش که ناگه شود از باد اجل  
  پیراهن عمر تو چو پیراهن گل  

۳۲۷

  در سر مگذار هیچ سودای محال  
  می خور همه ساله ساغر مالامال  
  با دختر رز نشین و عیشی میکن  
  دختر بحرام به که مادر بحلال  

۳۲۸

  کس خلد و جحیم را ندیدست ای دل  
  گوئی که از آن جهان رسیدست ای دل  
  امّید و هراس ما بچیزی است کز آن  
  جز نام و نشانی نه پدیدست ای دل  

۳۲۹

  آنروز که نیست در سر آب تاکم  
  زهری بود ار دهر دهد تریاکم  
  زهر است غم جهان و تریاقش می  
  تریاق خورم ز زهر نبود باکم  

۳۳۰

  از باده شود تکبّر از سرها کم  
  وز باده شود گشاده بند محکم  
  ابلیس اگر ز باده خوردی جامی  
  کردی دو هزار سجده پیش آدم  

۳۳۱

  از خالق کردگار و از ربّ رحیم  
  نومید نیم بجرم و عصیان عظیم  
  گر مست و خراب خفته باشم امروز  
  فردا بخشد باستخوانهای رمیم  

۳۳۲

  افسوس که بی فایده فرسوده شدیم  
  وز داس سپهر سرنگون سوده شدیم  
  دردا و ندامتا که تا چشم زدیم  
  نابوده بکام خویش نابوده شدیم  

۳۳۳

  ای چرخ ز گردش تو خورسند نیم  
  آزادم کن که لایق بند نیم  
  گر میل تو با بیخرد و نااهل است  
  من نیز چنان اهل و خردمند نیم  

۳۳۴

  ای دوست بیا تا غم فردا نخوریم  
  وین یکدم عمر را غنیمت شمریم  
  فردا که ازین دیر فنا در گذریم  
  با هفت هزار سالگان سر بسریم  

۳۳۵

  ایزد چو نخواست آنچه من خواسته‌ام  
  کی گردد راست آنچه من خواسته‌ام  
  گر هست صواب آنچه او خواسته است  
  پس جمله خطاست آنچه من خواسته‌ام  

۳۳۶

  ای مفتی شهر از تو پرکارتریم  
  با این همه مستی از تو هشیارتریم  
  تو خون کسان خوریّ و ما خون رزان  
  انصاف بده کدام خونخوارتریم  

۳۳۷

  این چرخ فلک که ما در او حیرانیم  
  فانوس خیال از او مثالی دانیم  
  خورشید چراغ آن و عالم فانوس  
  ما چون صوریم کاندر او گردانیم  

۳۳۸

  با رحمت تو من از گنه نندیشم  
  با توشهٔ تو ز رنج ره نندیشم  
  گر لطف توام سفید رو گرداند  
  حقّا که ز نامهٔ سیه نندیشم  

۳۳۹

  با نفس همیشه در نبردم چه کنم  
  وز کردهٔ خویشتن بدردم چه کنم  
  گیرم که ز من در گذرانی بکرم  
  زین شرم که دیدی که چه کردم چه کنم  

۳۴۰

  برخیزم و عزم بادهٔ ناب کنم  
  رنگ رخ خود به رنگ عنّاب کنم  
  این عقل فضول پیشه را مشتی می  
  بر روی زنم چنانکه در خواب کنم  

۳۴۱

  برخیز و بیا که چنگ بر چنگ زنیم  
  می نوش کنیم و نام بر ننگ زنیم  
  سجّاده بیک پیاله می بفروشیم  
  وین شیشهٔ زهد بر سر سنگ زنیم  

۳۴۲

  بر بفرش خاک خفتگان می‌بینم  
  در زیر زمین نهفتگان می‌بینم  
  چندانکه بصحرای عدم مینگرم  
  ناآمدگان و رفتگان می‌بینم  

۳۴۳

  تا چند اسیر عقل هر روزه شویم  
  در دهر چه صدساله چه یکروزه شویم  
  در ده تو بکاسه می از آن پیش که ما  
  در کارگه کوزه گرا کوزه شویم  

۳۴۴

  تا ظن نبری که من بخود موجودم  
  یا این ره تاریک بخود پیمودم  
  چون بود و حقیقت من از او بوده است  
  من خود که بدم کجا بدم کی بودم  

۳۴۵

  جانا من و تو نمونهٔ پرگاریم  
  سر گرچه دو کرده‌ایم یکتن داریم  
  بر نقطه روانیم کنون دایره وار  
  تا آخر کار سر بهم باز آریم  

۳۴۶

  چون نیست مقام ما در این دیر مقیم  
  پس بی می و معشوقه خطائیست عظیم  
  تا کی ز قدیم و محدث ای مرد حکیم  
  چون من رفتم جهان چه محدث چه قدیم  

۳۴۷

  در پای اجل چو من سرافکنده شوم  
  وز بیخ امید عمر برکنده شوم  
  زنهار گِلم بجز صراحی مکنید  
  شاید که ز باده پر شود زنده شوم  

۳۴۸

  در عشق تو صد گونه ملامت بکشم  
  ور بشکنم آن عهد غرامت بکشم  
  گر عمر وفا کند جفاهای ترا  
  باری کم از آنکه تا قیامت بکشم  

۳۴۹

  در مسجد اگرچه با نیاز آمده‌ام  
  حقّا که نه از بهر نماز آمده‌ام  
  اینجا روزی سجّادهٔ دزدیدم  
  آن کهنه شده است باز بازآمده‌ام  

۳۵۰

  دل فرق نمیکند همی دانه ز دام  
  رائیش بمسجد است و رائیش بجام  
  با این همه ما و می و معشوقه مدام  
  در میکده پخته به که در صومعه خام  

۳۵۱

  دنیا چو فناست من بجز فن نکنم  
  جز رای نشاظ و می روشن نکنم  
  گویند مرا که ایزدت توبه دهاد  
  او خود ندهد و گر دهد من نکنم  

۳۵۲

  دوشینه پی شراب میگردیدم  
  افسرده گلی کنار آتش دیدم  
  گفتم که چه کردهٔ که میسوزندت  
  گفتا نفسی در این چمن خندیدم  

۳۵۳

  شبها گذرد که دیده بر هم نزنیم  
  جز جام پیاپی دمادم نزنیم  
  خیزیم و دمی زنیم پیش از دم صبح  
  کاین صبح بسی دمد که ما دم نزنیم  

۳۵۴

  صبح است دمی بر می گلرنگ زنیم  
  وین شیشهٔ نام و ننگ بر سنگ زنیم  
  دست از امل دراز خود باز کشیم  
  در زلف نگار و دامن چنگ زنیم  

۳۵۵

  کو محرم راز تا بگویم یکدم  
  کز اوّل کار خود چه بودست آدم  
  محنت زدهٔ سرشتهٔ از گِلِ غم  
  یکچند جهان بگشت و برداشت قدم  

۳۵۶

  گر من ز می مغانه مستم هستم  
  ور عاشق و رند و می پرستم هستم  
  هر طایفه‌ای بمن گمانی دارند  
  من زان خودم چنانچه هستم هستم  

۳۵۷

  گفتم که دگر بادهٔ گلگون نخورم  
  می خون رزانست دگر خون نخورم  
  پیر خردم گفت بجدّ میگوئی  
  گفتم که مزاح میکنم چون نخورم  

۳۵۸

  گل گفت که من یوسف مصر چمنم  
  یاقوت گرانمایهٔ پر زر دهنم  
  گفتم چو تو یوسفی نشانی بنمای  
  گفتا که بخون غرقه نگر پیرهنم  

۳۵۹

  گویند مرا که می پرستم هستم  
  گویند مرا فاسق و مستم هستم  
  در ظاهر من نگاه بسیار مکن  
  کاندر باطن چنانکه هستم هستم  

۳۶۰

  ما افسر خان و تاج کی بفروشیم  
  دستار و قصب ببانگ نی بفروشیم  
  تسبیح که پیک لشکر تزویر است  
  ناگاه بیک پیاله می بفروشم  

۳۶۱

  مائیم در اوفتاده چون مرغ بدام  
  دلخستهٔ روزگار و آشفته مدام  
  سرگشته در این دائرهٔ بی در و بام  
  ناآمده بر مراد و نارفته بکام  

۳۶۲

  ما خرقهٔ زهد بر سر خُم کردیم  
  وز خاک خرابات تیمم کردیم  
  باشد که درون میکده دریابیم  
  آن عمر که در مدرسه‌ها گم کردیم  

۳۶۳

  مقصود ز جمله آفرینش مائیم  
  در چشم خرد جوهر بینش مائیم  
  این دایرهٔ جهان چو انگشتری است  
  بی هیچ شکی نقش نگینش مائیم  

۳۶۴

  من باده خورم ولیک مستی نکنم  
  الّا بقدح دراز دستی نکنم  
  دانی غرضم ز می پرستی چه بود  
  تا همچو تو خویشتن پرستی نکنم  

۳۶۵

  من بی می ناب زیستن نتوانم  
  بی باده کشید بار تن نتوانم  
  من بندهٔ آن دمم که ساقی گوید  
  یک جام دگر بگیر و من نتوانم  

۳۶۶

  من ظاهر نیستیّ و هستی دانم  
  من باطن هر فراز و پستی دانم  
  با اینهمه از دانش خود شرمم باد  
  گر مرتبه‌ای ورای مستی دانم  

۳۶۷

  میلم بشراب ناب باشد دایم  
  گوشم بنی و رباب باشد دایم  
  گر خاک مرا کوزه‌گران کوزه کنند  
  آن کوزه پر از شراب باشد دایم  

۳۶۸

  هشیار نبوده‌ام دمی تا هستم  
  گر خود شب قدر است در آنشب مستم  
  لب بر لب جام و سینه بر سینهٔ خُم  
  تا روز بگردن صراحی دستم  

۳۶۹

  یارب تو گِلم سرشتهٔ من چکنم  
  وین پشم و قصب تو رشتهٔ من چکنم  
  هر نیک و بدی که از من آید بوجود  
  تو بر سر من نوشتهٔ من چکنم  

۳۷۰

  یک چند بکودکی باستاد شدیم  
  یک چند ز استادی خود شاد شدیم  
  پایان سخن شنو که ما را چه رسید  
  از خاک درآمدیم و بر باد شدیم  

۳۷۱

  یکدست بمصحفیم و یکدست بجام  
  گه نزد حلالیم و گهی نزد حرام  
  مائیم در این گنبد فیروزه رخام  
  نی کافر مطلق نه مسلمان تمام  

۳۷۲

  آن جسم پیاله بین بجان آبستن  
  همچون سمنی بارغوان آبستن  
  نی نی غلطم که باده از غایت لطف  
  آبی است به آتش روان آبستن  

۳۷۳

  آن را که وقوف است بر احوال جهان  
  شادیّ و غم جهان برو شد یکسان  
  چون نیک و بد جهان بسر خواهد شد  
  خواهی همه درد باش و خواهی درمان  

۳۷۴

  از گردش این دائرهٔ بی‌پایان  
  برخورداری دو نوع مردم را دان  
  یا با خبری تمام از نیک و بدش  
  یا بی خبری از خود و از حال جهان  

۳۷۵

  اسرار ازل را نه تو دانیّ و نه من  
  وین حرف معمّا نه تو خوانیّ و نه من  
  هست از پس پرده گفتگوی من و تو  
  چون پرده برافتد نه تو مانیّ و نه من  

۳۷۶

  اکنون که زند هزار دستان دستان  
  جز بادهٔ لعل از کف مستان مستان  
  برخیز و بیا که گل بشادی بشکفت  
  روزی دو سه داد خود ز بستان بستان  

۳۷۷

  برخیز و مخور غم جهان گذران  
  بنشین و جهان بشادمانی گذران  
  در طبع جهان اگر وفائی بودی  
  نوبت بتو خود نیامدی از دگران  

۳۷۸

  بر سینهٔ غم پذیر من رحمت کن  
  بر حال دل اسیر من رحمت کن  
  بر پای خرابات رو من بخشای  
  بر دست پیاله گیر من رحمت کن  

۳۷۹

  بشنو ز من ای زبدهٔ یاران کهن  
  دل تنگ مکن زین فلک بی سر و بن  
  بر گوشهٔ عرصهٔ سلامت بنشین  
  بازیچهٔ دهر را تماشا می‌کن  

۳۸۰

  تا بتوانی خدمت رندان میکن  
  بنیاد نماز و روزه ویران میکن  
  بشنو سخن راست ز خیّام ایدوست  
  می میخور و ره میزن و احسان میکن  

۳۸۱

  چو حاصل آدمی درین شورستان  
  جز خوردن غصّه نیست تا کندن جان  
  خرّم دل آنکه زین جهان زود برفت  
  و آسوده کسی که خود نیامد بجهان  

۳۸۲

  رندی دیدم نشسته بر خنگ زمین  
  نه کفر و نه اسلام و نه دنیا و نه دین  
  نی حق نه حقیقت نه شریعت نه یقین  
  اندر دو جهان کرا بود زهرهٔ این  

۳۸۳

  روزی که گذشت از او دگر یاد مکن  
  فردا که نیامدست فریاد مکن  
  بر نامده و گذشته بنیاد مکن  
  حالی خوش باش و عمر بر باد مکن  

۳۸۴

  زین گنبد گردنده بدافعالی بین  
  وز رفتن دوستان جهان خالی بین  
  تا بتوانی تو یک نفس خود را باش  
  فردا منگر دی مطلب حالی بین  

۳۸۵

  قومی متفکرند در مذهب و دین  
  جمعی متحیرند در شک و یقین  
  ناگاه منادئی در آید ز کمین  
  کای بیخبران راه نه آنیست و نه این  

۳۸۶

  گاویست بر آسمان و نامش پروین  
  گاویست دگر نهفته در زیر زمین  
  گر بینائی چشم حقیقت بگشا  
  زیر و زبر دو گاو مشتی خر بین  

۳۸۷

  گر بر فلکم دست بدی چون یزدان  
  برداشتمی من این فلک را ز میان  
  وز نو فلک دگر چنان ساختمی  
  کازاده بکام دل رسیدی آسان  

۳۸۸

  گویند مرا که می بخور کمتر از این  
  آخر بچه عذر بر نداری سر از این  
  عذرم رخ یار و بادهٔ صبحدم است  
  انصاف بده چه عذر روشن‌تر از این  

۳۸۹

  مسکین دل دردمند دیوانهٔ من  
  هشیار نشد ز عشق جانانهٔ من  
  روزی که شراب عاشقی در دادند  
  در خون جگر زدند پیمانهٔ من  

۳۹۰

  می خوردن و گرد نیکوان گردیدن  
  به زانکه بزرق زاهدی ورزیدن  
  گر عاشق و مست دوزخی خواهد بود  
  پس روی بهشت کس نخواهد دیدن  

۳۹۱

  نتوان دل شاد را بغم فرسودن  
  وقت خوش خود بسنگ محنت سودن  
  در دهر که داند که چه خواهد بودن  
  می باید و معشوق و بکام آسودن  

۳۹۲

  آن قصر که بر چرخ همی زد پهلو  
  بر درگه او شهان نهادندی رو  
  دیدیم که بر کنگره‌اش فاختهٔ  
  بنشسته همی گفت که کو کو کو کو  

۳۹۳

  از آمدن و رفتن ما سودی کو  
  وز تار امید عمر ما پودی کو  
  چندین سر و پای نازنینان جهان  
  میسوزد و خاک میشود دودی کو  

۳۹۴

  از تن چو برفت جان پاک من و تو  
  خشتی دو نهند بر مغاک من و تو  
  وانگاه ز بهر خشت گور دگران  
  در کالبدی کشند خاک من و تو  

۳۹۵

  ای رفته بچوگان قضا همچون گو  
  چپ میرو و راست میدو و هیچ مگو  
  کانکس که ترا فکند اندر تک و پو  
  او داند و او داند و او داند و او  

۳۹۶

  این چرخ فلک بهر هلاک من و تو  
  قصدی دارد بجان پاک من و تو  
  بر سبزه نشین پیاله کش دیر نماند  
  تا سبزه برون دمد ز خاک من و تو  

۳۹۷

  بردار پیاله و سبو ای دلجو  
  برگرد بگرد سبزه زار و لب جو  
  کاین چرخ بسی قدِ بتان مهرو  
  صد بار پیاله کرد و صد بار سبو  

۳۹۸

  مائیم خریدار می کهنه و نو  
  وانگاه فروشندهٔ عالم بدو جو  
  گفتی که پس از مرگ کجا خواهی رفت  
  می پیش من آر و هرکجا خواهی رو  

۳۹۹

  ناکرده گنه در جهان کیست بگو  
  آنکس که گنه نکرد چون زیست بگو  
  من بد کنم و تو بد مکافات دهی  
  پس فرق میان من و تو چیست بگو  

۴۰۰

  از درس علوم جمله بگریزی به  
  واندر سر زلف دلبر آویزی به  
  زان پیش که روزگار خونت ریزد  
  تو خون قنینه در قدح ریزی به