نخستین سفرنامه ناصرالدین‌شاه به مازندران

پیشگفتار از مصطفی نوری

نمونه‌ای از متن سفرنامه.

سفرنامه پیش رو، نخستین سفرنامه‌ایست که چهارمین شاه قاجار از سفرهای خود به مازندران نگاشته‌است. اگرچه وجه تمایز سفرنامه‌های ناصرالدین شاه با سایر سفرنامه‌های مشابه سیاحان ایرانی و خارجی در آن دوران چون سفرنامه شمال مکنزی این است که شاه قاجار بیشتر از آنکه به اوضاع اجتماعی ـ سیاسی منطقه بپردازد، بخش اعظمی از سفرنامه خود را به وصف زیبایی طبیعت، لذایذ شکار، شرح احوال مزاجی خود و مسائلی از این دست اختصاص داد و شاید بتوان نام«آداب سفر سلطان صاحب قران» نیز بر آن نهاد اما معرفی رجال عصر ناصری که در این سفر از ملتزمین رکاب بودند، شرح وضعیت قصبات، نام آبادی‌ها، وضعیت راه شاه عباسی و راه هزار چم، شرح آثار تاریخی چون بناهای عصر صفوی اشرف (بهشهر امروزی) و معرفی علما و صاحبمنصبان مازندران در آن عصر از جمله مسائل حائز اهمیتی است که در این سفرنامه به آن پرداخته شد، و نیز گزارش ملاقات شاه با

ناصرالدین شاه در ۱۷ ذیقعده ۱۲۸۲ قمری با عده نسبتاً زیادی از صاحبمنصبان عهد قاجار چون ملک منصور میرزا، تیمور میرزا، محمد حسن خان میرزا، میرزا غفارخان صدیق الملک و ابراهیم بیک نایب اصطبل به سمت مازندران حرکت کرد. اردوی شاه پس از عبور از سرخ حصار، بومهن، دماوند و فیروزکوه به سرحد مازندران یعنی گردنه گدوک رسید. شاه از دو کاروانسرا در مسیر راه گردنه نام می‌برد که اکنون تنها خرابه‌های کاروانسرای بالای گردنه باقی است. در بخشی که مربوط به ورود اردو به سوادکوه‌است از نکات قابل توجه اشاره به استقرار اردو در اراضی و املاک ابراهیم بیک نایب اصطبل است زیرا این از جمله نخستین گزارش بدست آمده از حضور ابراهیم بیک که بعدها ملقب به شعاع الملک شد در سوادکوه می‌باشد. در ادامه ناصرالدین شاه پس از عبور از زیراب، شیرگاه و علی‌آباد به ساری رفت و بعد از چند روز اقامت در آنجا، اردوی شاهی به سمت اشرف رهسپار شد. گزارشی نسبتاً مفصل شاه از وضعیت عمارت صفی‌آباد و باغ شاه عباسی صفوی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. پس از آن ناصرالدین شاه به شبه جزیره میانکاله رفت، و از آنجا به ساری برگشت. گزارش از عمارت فرح‌آباد از دیگر نکات قابل توجه سفرنامه‌است در ادامه شاه وارد بار فروش شد و علما و بزرگان بار فروش به دیدارش رفتند. پس از آن اردو به آمل، نور محمود آباد، کدیراز توابع‌ کجور و چالوس عزیمت کرد. توصیف شاه از این نواحی و نیز کلاردشت و مرزن آباد که منازل بعدی سفر بود جالب توجه به نظر می‌رسد. ناصرالدین شاه از راه هزار چم به گچسر و شهرستانک رفت و در ۲۸ محرم وارد سلطنت آباد شد.

در طول این سفر عکاس‌باشی ناصرالدین شاه عکس‌های متعددی از مسیر سفر تهیه کرد که بخشی از آنها در کتاب از آستارا تا استارباد به چاپ رسید و عکس‌های ارائه شده در اینجا نیز از کتاب یاد شده اخذ گردید. این سفرنامه در روزنامه ایران از شمار ۱۳ (سه‌شنبه ۲۵ صفر ۱۲۸۸ قمری) تا شماره ۶۶ (جمعه ششم ذی‌قعده ۱۲۸۸ قمری) به چاپ رسید و نسخه دیگری از آن بدست نیامد.