کلیات سعدی/بوستان/دیباچه/بنام خداوند جان آفرین

بوستان از سعدی
تصحیح محمدعلی فروغی

بنام خداوند جان آفرین

بسم الله الرّحمن الرّحیم

  بنام خداوند جان آفرین حکیم سخن در زبان آفرین[۱]  
  خداوند بخشندهٔ دستگیر کریم خطا بخش پوزش پذیر  
  عزیزی که هر کز درش سر بتافت به هر در که شد هیچ عزّت نیافت  
  سرِ پادشاهان گردنفراز بدرگاه او بر زمین نیاز  
  نه گردنکشان را بگیرد بفور نه عذرآوران را براند بجور  
  و گر خشم گیرد ز کردار[۲] زشت چو بازآمدی ماجرا در نوشت  
  اگر با پدر جنگ جوید کسی پدر بیگمان خشم گیرد بسی[۳]  
  و گر خویش راضی نباشد ز خویش چو بیگانگانش براند ز پیش  
  و گر بنده چابک نباشد بکار عزیزش ندارد خداوندگار  
  و گر بر رفیقان نباشی شفیق بفرسنگ بگریزد از تو رفیق  
  و گر ترک خدمت کند لشکری شود شاه لشکر[۴] کش از وی بری  
  ولیکن خداوند بالا و پست بعصیان در زرق بر کس نبست  
  دو کَونش یکی قطره از بحر علم گنه بیند و پرده پوشد بحلم  
  اَدیم زمین سفرهٔ عام اوست برین خوان یغما چه دشمن چه دوست  
  اگر بر جفا پیشه بشتافتی کِه[۵] از دست قهرش امان یافتی؟  
  بری ذاتش از تهمت ضدّ و جنس غنی ملکش از طاعت جنّ و انس  
  پرستار امرش همه چیز و کس بنی آدم و مرغ و مور و مگس  
  چنان پهن خوان کرم گسترد که سیمرغ در قاف قسمت[۶] خورد  
  لطیف کرم گستر کار ساز که دارای خلقست و دانای راز[۷]  
  مرو را رسد کبریا و منی که ملکش قدیمست و ذاتش غنی  
  یکی را بسر برنهد تاج بخت یکی را بخاک اندر آرد ز تخت  
  کلاه سعادت یکی بر سرش گلیم شقاوت یکی در برش  
  گلستان کند آتشی بر خلیل گروهی بر آتش برد ز آب نیل  
  گر آنست منشور احسان اوست ور اینست توقیع فرمان اوست  
  پسِ پرده بیند عمل‌های بد همو پرده پوشد بآلای خود  
  بتهدید اگر برکشد تیغ حکم بمانند کرّوبیان صُمّ و بُکم  
  و گر در دهد یک صلای کرم عزازیل گوید نصیبی برم  
  بدرگاه لطف و بزرگیش بر بزرگان نهاده بزرگی ز سر  
  فروماندگان را برحمت قریب تضرع کنان را بدعوت مُجیب  
  بر احوال نابوده علمش بصیر بر اسرار ناگفته لطفش[۸] خبیر  
  بقدرت نگهدار بالا و شیب خداوند دیوان[۹] روز حسیب  
  نه مستغنی از طاعتش پشت کس نه بر حرف او جای انگشت کس  
  قدیمی نکوکار نیکی پسند بکلک قضا در رحِم نقشبند  
  ز مشرق بمغرب مه و آفتاب روان کرد و گسترد گیتی بر آب  
  زمین از تب لرزه آمد ستوه فرو کوفت بر دامنش میخِ کوه  
  دهد نطفه را صورتی چون پری که کردست بر آب صورتگری؟  
  نهد لعل و پیروزه در صلب سنگ گل و لعل در شاخ پیروزه رنگ  
  ز ابر افکند قطره‌ای[۱۰] سوی یم ز صلب اوفتد نطفه‌ای در شکم  
  از آن قطره لولوی لالا کند وزین صورتی سر و بالا کند  
  برو علم یک ذره پوشیده نیست که پیدا و پنهان بنزدش یکیست  
  مهیا کنِ[۱۱] روزی مار و مور اگر چند بیدست و پایند و زور  
  بامرش وجود از عدم نقش بست که داند جز او کردن از نیست هست؟  
  دگر ره بکتم عدم در برد وز آنجا بصحرای محشر برد  
  جهان متفق بر آلهیتش فرومانده از[۱۲] کُنه ماهیتش  
  بشر ماورای جلالش نیافت بصر منتهای جمالش نیافت  
  نه بر اوج ذاتش پَرد مرغ وهم نه در ذیل وصفش رسد دست فهم  
  در این ورطه کشتی فروشد هزار که پیدا نشد تخته‌ای بر کنار  
  چه شبها نشستم درین سَیر گُم که دهشت گرفت آستینم که قُم  
  محیطست علم ملک بر بسیط قیاس تو بر وی نگردد محیط  
  نه ادراک در کُنه ذاتش رسید نه فکرت بغور صفاتش رسید  
  توان در بلاغت بسحبان رسید نه در کُنه بیچون سبحان رسید  
  که خاصان درین ره فرس رانده‌اند بلااحصی از تک فرومانده‌اند  
  نه هر جای مرکب توان تاختن که جاها سپر باید انداختن  
  و گر سالکی محرم راز گشت ببندند بر وی دَرِ بازگشت  
  کسی را درین بزم ساغر دهند که داروی بیهوشیش در دهند  
  یکی باز[۱۳] را دیده بردوختست یکی دیدها باز و پر سوختست  
  کسی ره سوی گنج قارون نبرد و گر برد، رَه باز بیرون نبرد  
  بمردم درین موج دریای خون کزو کس نبردست[۱۴] کشتی برون  
  اگر طالبی کاین زمین طی کنی نخست اسب باز آمدن پی کنی[۱۵]  
  تأمّل در آیینهٔ دل کنی صفائی بتدریج حاصل کنی  
  مگر بوئی از عشق مستت کند طلبکار عهد الستت کند  
  بپای طلب ره بدانجا بری وز آنجا ببال محبت پری  
  بدرّد یقین پرده‌های خیال نماند سراپرده اِلّا جلال  
  دگر مرکب عقل[۱۶] را پویه نیست عنانش بگیرد تحیر که بیست[۱۷]  
  درین بحر جز مرد راعی نرفت گم آن شد که دنبال داعی نرفت  
  کسانی کزین راه برگشته‌اند برفتند بسیار و سرگشته‌اند  
  خلاف پیمبر کسی ره گزید که هرگز بمنزل نخواهد رسید  
  مپندار سعدی که راه صفا توان رفت جز بر پی مصطفی  


  1. در یکی از نسخه‌ها چنین است:
      بنام خدایی که جان آفرید سخن گفتن اندر زبان آفرید  
  2. بکردار.
  3. این بیت و بیت بعد در بعضی از نسخه‌ها نیست.
  4. گردن.
  5. کی.
  6. روزی.
  7. این بیت در بعضی از نسخ نیست.
  8. باقوال ناگفته سمعش.
  9. دیوان و.
  10. نقطهٔ.
  11. کند.
  12. در.
  13. راز.
  14. نیاورد.
  15. این بیت در بیشتر نسخه‌ها نیست.
  16. وهم.
  17. ایست.