کلیات سعدی/مواعظ/به هیچ یار مده خاطر و به هیچ دیار

by سعدی

در ستایش شمس‌الدین محمد جوینی

صاحبدیوان

	بهیچ یار مده خاطر و بهیچ دیار			که برّ و بحر فراخست و آدمی بسیار
	همیشه بر سگ شهری جفا و سنگ آید			از آنکه چون سگ صیدی نمیرود بشکار
	نه در جهان گل روئی و سبزهٔ زنخیست			درختها همه سبزند و بوستان گلزار
	چو ماکیان بدر خانه چند بینی جور؟			چرا سفر نکنی چون کبوتر طیار؟
	ازین[۱] درخت چو بلبل بر آن درخت نشین			بدام دل چه فروماندهٔ چو بوتیمار؟
	زمین لگد خورد از گاو و خر بعلت آن			که ساکنست نه مانند آسمان دوّار
	گرت هزار بدیع‌الجمال پیش آید			ببین و بگذر و خاطر بهیچکس[۲] مسپار
	مخالط همه کس باش تا بخندی خوش			نه پای‌بند یکی کز غمش بگرئی زار
	بخد[۳] اطلس اگر وقتی التفات کنی			بقدر کن که نه اطلس کمست در بازار
	مثال اسبِ الاغند مردم سفری			نه چشم بسته و سرگشته همچو گاو عصار[۴]
	کسی کند تن آزاده را ببند اسیر؟			کسی کند دل آسوده را بفکر فگار؟
	چو طاعت آری و خدمت کنی و نشناسند			چرا خسیس کنی نفس خویش را مقدار؟
	خنک کسی[۵] که بشب در کنار گیرد دوست			چنانکه شرط وصالست و بامداد کنار
	وگر ببند بلای کسی گرفتاری			گناه تست که بر خود گرفتهٔ دشوار
	مرا که میوهٔ شیرین بدست می‌افتد			چرا نشانم بیخی که تلخی آرد بار؟
	چه لازمست یکی شادمان و من غمگین			یکی بخواب و من اندر خیال وی بیدار؟
	مثال گردن آزادگان و چنبر عشق			همان مثال پیادست در کمند سوار
	مرا رفیقی باید که بار برگیرد			نه صاحبی که من از وی کنم تحمل بار
	اگر بشرط وفا دوستی بجای آرد			وگرنه دوست مدارش تو نیز و دست بدار
	کسی که از غم و تیمار من نیندیشد			چرا من از غم و تیمار وی شوم بیمار؟
	چو دوست جور کند بر من و جفا گوید			میان دوست چه فرقست و دشمن خونخوار؟
	اگر زمین تو بوسد که خاک پای توام			مباش غره که بازیت میدهد عیار
	گرت سلام کند دانه می‌نهد صیاد			ورت نماز برد کیسه می‌بُرد طرّار
	باعتماد وفا نقد عمر صرف مکن			که عن قریب تو بی‌زر شوی و او بیزار
	براحت نفسی رنج پایدار مجوی			شب شراب نیرزد ببامداد خمار
	باوّل همه کاری تأمل اولیتر			بکن، وگرنه پشیمان شوی بآخر کار
	میان طاعت[۶] و اخلاص و بندگی بستن			چه پیش خلق بخدمت چه پیش بت زنّار
	زمام عقل بدست هوای نفس مده			که گرد عشق نگردند مردم هشیار
	من آزموده‌ام این رنج و دیده این زحمت			ز ریسمان متنفر بود گزیدهٔ مار
	طریق معرفت اینست بی‌خلاف ولیک			بگوش عشق موافق نیاید این گفتار
	چو دیده دید و دل[۷] از دست رفت و چاره نماند			نه دل ز مهر[۸] شکیبد نه دیده از دیدار
	پیاده مرد کمند سوار نیست ولیک			چو اوفتاد بباید دویدنش ناچار
	شبی دراز درین فکر تا سحر همه شب			نشسته بودم و با نفس خویش در پیکار
	که چند ازین طلب شهوت و هوا و هوس			چو کودکان و زنان رنگ و بوی و نقش و نگار
	بسی نماند که روی از حبیب برپیچم			وفای عهد عنانم گرفت دیگر بار
	که سخت سست گرفتی و نیک بد گفتی			هزار نوبت از این رای باطل استغفار
	حقوق صحبتم آویخت دست در دامن			که حسن عهد فراموش کردی ای غدار
	نگفتمت که چنین زود بگسلی پیمان			مکن کز اهل مروت نیاید این کردار
	کدام دوست بتابد رخ از محبت دوست؟			کدام یار بپیچد سر از ارادت یار؟
	فراق را دلی از سنگ سخت‌تر باید			کدام صبر که بر میکنی دل از دلدار؟
	هرآنکه مهر یکی در دلش قرار گرفت			روا بود که تحمل کند جفای هزار
	هوای دل نتوان پخت بی‌تعنت خلق			درخت گل نتوان چید بی تحمل خار
	درم چه باشد و دینار و دین دنیی و نفس			چو دوست دست دهد هرچه هست هیچ انگار
	بدان که دشمنت اندر قفا سخن گوید			دلت دهد که دل از دوست برکنی زنهار
	دهان خصم و زبان حسود نتوان بست			رضای دوست بدست آر و دیگران بگذار
	نگویمت که بر آزار دوست دل خوش کن			که خود ز دوست مصور نمی‌شود آزار
	دگر مگوی که من ترک عشق خواهم گفت			که قاضی از پس اقرار نشنود انکار
	ز بحر طبع تو امروز در معانی عشق			همه سفینهٔ دُر میرود بدریا بار
	هر آدمی که نظر با یکی ندارد و دل			بصورتی ندهد صورتیست بر دیوار
	مرا فقیه مپندار و نیک مرد مگوی			که عاقلان نکنند اعتماد بر پندار
	که گفت پیرزن از میوه میکند پرهیز			دروغ گفت که دستش نمیرسد بثمار
	فراخ حوصلهٔ تنگدست نتواند			که سیم و زر کند اندر هوای دوست نثار
	ترا که مالک دینار نیستی سعدی			طریق نیست مگر زهد مالک دینار
	وزین سخن بگذشتیم و یکغزل ماندست[۹]			تو خوش حدیث کنی سعدیا بیا و بیار

---

1. ازان.
2. بهیچیک.
3. بخزو.
4. مدار.
5. تنی.
6. میان بطاعت.
7. دید دل.
8. ز دوست.
9. یک سخن باقیست.