تاریخ اوائل انقلاب و مشروطیت ایران/خطابه دوم
خطابه دوّم
البته زجر و فشار و تحقیر بایران و سلب حقوق او منحصر بروس نبود بلکه اگرچه قسمت خیلی زیادی از این تعدیات از آن ناحیه بود دول اروپائی دیگر هم در اینگونه تعدیات بی‌سهم نبودند.
محض اشاره بیک سلسله تجاوزات و زیاده‌رویها و توهینات از طرف دولت همسایه جنوبی ایران نیز بیک مثال اکتفا میکنیم:
در سفر دوم فرنگستان مظفرالدین شاه وقتیکه وی در جمادی‌الاولی سنه ۱۳۲۰ بلندن رسید در یک پذیرائی با حضور پادشاه انگلیس که بعضی رجال مملکت انگلیس هم بشاه معرفی میشدند یکی از آنها (اگر اشتباه نکرده باشم جوزف چمبرلن) از رجال قدیمی و درجه اول انگلیس جلو آمد وقتیکه شاه دست بسوی او دراز کرد وی دست خود را عقب کشید و بشاه گفت میخواهم نصیحتی بشما بدهم و آن اینست که شما با خود عهد کنید که پس از آنکه به کشور خودتان برگشتید دیگر دروغ نگوئید. مترجم شاه که مرحوم حسینقلی‌خان نواب بود (و روایت‌کننده بمن هم خود او بود) این حرف بی‌ادبانه را برای شاه ترجمه نکرد ولی پس از عودت بمنزل باو گفت.
در اواخر عهد مظفرالدین کار بی‌عزتی ایران بجائی رسیده بود که بنا بر حکایت دکتر قاضی کردستانی از اهل ساوجبلاغ آذربایجان که شاید بعضی آقایان او را میشناختند و گویا همین چند سال اخیر وفات کرده و در طهران در عدلیه بود وقتی یکی از مستشرقین آلمان بنام اوسکارمان که متخصص زبان کردی بود بایران آمده بود وقتیکه به ساوجبلاغ رفته بود و حاکم آنجا او را پیش خود پذیرفته بود و او با لباس ژاکت و غیره رفته بود در ابتدای کلام خود گفته بود که: «افتخار دارم عرض کنم که اگر امپراطور آلمان پنج‌هزار قشون آلمان بمن بدهد من تمام ایران را تسخیر توانم کرد.»
این جمله از زبونی خارجی و داخلی ایران و ضعف و مسلوب‌الحقوق شدن ذلت و حقارت و ناتوانی و وهن بین‌المللی از یکطرف و هم بی‌عدالتی داخلی و استبداد و ظلم و پریشانی و آشفتگی و اغتشاش فوق‌العادهٔ اداری و سیاست داخلی از طرف دیگر که عیناً و کاملا اوضاع آن از هرجهت مانند قرون وسطی و عهد غزنویان یا ایلخانان مغول مانده و هیچ فرقی نکرده بود (مگر در قرن اخیر که توپ و تفنک و ساعت و تلگراف پیدا شده بود) عوامل منفی انقلاب ایران و مقدمات بیداری و کم‌کم لبریز شدن پیمانهٔ تحمل ملت ایران بود.
اما عوامل مثبت انتباه تدریجی گذشته از بعضی قدمهای ابتدائی که عباس‌میرزا نایب‌السلطنه در اخذ بعضی فنون و آداب اروپا مانند تأسیس بعضی کارخانجات و فرستادن چند نفر محصل برای تحصیل در انگلستان که ذکرش گذشت و دایر کردن مطبعه و آبله‌کوبی و تنظیم قشون باصول جدید مغربی و مراوده با فرنگیها و پذیرفتن سفرای فرنگی در ایران و فرستادن سفرا بفرنگستان برداشت و تأثیر هیأتهای معلمین نظامی فرانسوی و انگلیسی در قشون ایران بزرگترین همه اقدامات و در واقع اولین قدم معتدّبه همانا تأسیس دارالفنون بود در طهران در سنه ۱۲۶۸ و آوردن معلمین اتریشی و فرانسوی و غیره برای تعلیم فنون مختلفه جدید بابتکار و اهتمام میرزاتقی‌خان امیرنظام که بدبختانه فردای روز گرفتاری امیرنظام وارد تهران شدند.
میرزاجان داود آشوری ایرانی که از طرف امیر نظام باروپا رفته و معلمین را آورده بود امیر را در حال توقیف ملاقات کرد. امیر باو تأکید کرد که به معلمین فرنگی دلداری بدهد و نگذارد آنها دلسرد شوند ولی میرزا آقاخان نوری صدراعظم جدید، بعد جان داود را احضار نمود و گفت این فرنگیها را راه بینداز برگردند به مملکت خودشان و آنچه مخارج این کار باشد می‌دهیم لکن ناصرالدین شاه موافقت نکرد (این شرح را دکتر بولاک که یکی از آن معلمین بود در کتاب خود نوشته است)[۱]
مؤسس این دارالعلم و بعضی اصلاحات مدنی دیگر میرزاتقی‌خان امیرنظام بود. اعزام عده‌ای محصل (گویا ۴۲ نفر) بفرانسه ظاهراً در اواخر قرن سیزدهم نیز قدم خوبی در راه کسب تمدن بود اگرچه از آنها بعد از فارغ‌التحصیل شدن استفاده شایسته نشد دو نفر از آنان میرزا محمودخان مشاورالملک که تحصیل علم نجوم کرده بود و احسن‌الدوله که تحصیل فلاحت کرده بود از اعضای مجلس شورای ملی اول بودند. اولی را بعد از عودت از تحصیل در تلگرافخانه گذاشتند و بعد قونسول ایران در بغداد شد و دومی را در پستخانه گذاشتند. بعدها تأسیس خطوط تلگرافی در ایران از سال ۱۲۸۰ باین طرف تأثیر زیادی در تمرکز حکومت داشت و در واقع عامل عمده نفوذ و قدرت دولت مرکزی در اکناف مملکت تلگراف و توپ را میتوان شمرد. از اشخاص مؤثر درجه اول در بیداری ملت ایران و پاشیدن تخم نهضت انقلابی میرزاملکم‌خان ارمنی اصفهانی پسر میرزا یعقوب خان بود که بعقیدهٔ شخص اینجانب نوشته‌های او مؤثرترین کتب و مقالات بود. روزنامه قانون او که در لندن طبع میشد و رساله‌های متعدد بسیار پرمعنی که وی تألیف و نشر میکرد انقلابی در افکار ایرانیان بوجود میآورد. پس از آن کتب حاج میرزا عبدالرحیم نجارزاده طالبوف تبریزی مانند کتاب احمد و مسالک‌المحسنین و مسائل‌الحیات و غیره تأثیری بسزا داشت و دائره انتشار آنها بسیار وسیع بود. و همچنین سیاحت‌نامهٔ ابراهیم‌بیک و غیره و جرائد فارسی منتشره در مصر و هند و مخصوصاً ثریا و پرورش و حکمت و حبل‌المتین و غیرها هم سهم معتنی‌به در روشنی افکار عامه داشتند. آمدن سید جمال‌الدین معروف بافغانی بایران در سنه ۱۳۰۴ و مجددا در سنه ۱۳۰۷ و تبلیغات شفاهی که برضد استبداد و لزوم اصلاحات کرد و جمعی را مجذوب نمود نیز تا حدی (ولی نه بدرجه‌ای که بعضی اوقات در آن مبالغه شده) اثری در ایران گذاشت. مخصوصاً واقعه رژی و واگذاری امتیاز تنباکو در ۱۶ رجب سنه ۱۳۰۷ بیک شرکت انگلیسی و ایجاد انحصار دخانیات موجب بزرگترین و اولین قیام ملی برضد حکومت بود که بقیادت علما همهٔ مردم ایران باتحاد کامل مقاومت نموده و عاقبت پیش بردند و امتیاز را ملغی کردند.
قتل ناصرالدین شاه در سنهٔ ۱۳۱۳ باعث تکانی در افکار گردید. سستی مظفرالدین‌شاه و حصول اندکی آزادی برای فعالیت اصلاح‌طلبان از یکطرف و افراط او در اسراف مالیه مملکت و فروختن منابع عایدات مملکت به خارجیها از طرف دیگر که باعث عدم رضایت مردم شد تأثیر معتدّبه در افکار داشت.
پس از استقراضات پی‌درپی از روس و دادن امتیازات متوالی بروس و دول دیگر ناراحتی فکری و هیجان باطنی و انتباه سیاسی در طهران قوت گرفت. مخصوصاً شدت استبداد و ظلم و بی‌حسابی عمال دولت و خود صدراعظم (عین‌الدوله) و جنگ روس و ژاپن و شکست فاحش روسیه که نسبت بایران بزرگترین قدرت جبار بود و انعکاس عظیم و تکان‌دهنده‌ای در ایران داشت و بلافاصله انقلاب داخلی روسیه و ایجاد دومای روس آخرین و مؤثرترین عوامل بلافصل در ده سال ماقبل مشروطیت ایران بودند (و نیز تا حدی جنک انگلیس با دو جمهوری ترانسوال و اورانژ در آفریقای جنوبی در سالهای ۱۳۱۶ تا ۱۳۲۰ و مقاومت بوئرهای هولاندی‌الاصل آن ممالک با قلت عدد در برابر انگلیس تا حدی بی‌اثر نبود).
بر اثر تراکم این مقدمات بود که در سنه ۱۳۲۳ مبارزاتی در طهران مابین مردم تحت قیادت علمای روحانی و دولت بظهور آمد. داستان این کشمکش که قریب یکسال بین علما و اهل منبر و طلاب مدارس و تجار و کسبه از یک طرف و دولت از طرف دیگر دوام داشت و سختگیریهای عین‌الدوله و شدت عمل او و مهاجرت علماء به زاویه حضرت عبدالعظیم در ۱۶ شوال ۱۳۲۳ و در سال بعد به قم و عاقبت تحصن عدهٔ عظیمی (قریب چهارده‌هزار نفر) از مردم طهران در سفارت انگلیس در جمادی‌الاخره ۱۳۲۴ بقدر کافی معروف است که منتهی باعلان تاسیس مجلس شوری از منتخبین مردم در ۱۴ جمادی‌الاخره سال ۱۳۲۴ گردید. شرح وقایع و جریان کار خوشبختانه در بعضی کتب تا اندازه‌ای ثبت و محفوظ است اگرچه گاهی خالی از اشتباهاتی نیست و آنچه از من بیشتر مطلوب است شاید بیان قسمتهائی از مشهودات خودم است که در بطون کتب و جراید مضبوط نیست. قانون انتخابات که نظامنامه خوانده میشد بلافاصله پس از صدور فرمان مشروطیت (که اگرچه این اصطلاح در بین نبود و لفظ مجلس ورد زبان مردم بود) تدوین شده و در ۲۰ رجب ۱۳۲۴ امضاء شد. انتخابات طهران بزودی انجام گرفت و وکلای شش طبقه از مردم منتخب گردیدند و در ۱۷ شعبان مجلس با حضور شاه در قصر گلستان افتتاح گردید و روز بعد جلسه اول در اطاق نظام منعقد شد. عده وکلای طبقات شش‌گانه طهران ۶۰ نفر بود. در ایالات اطلاع زیادی از اوضاع طهران نبود و از آنجمله در آذربایجان اصلا اثری از تغییر اساس حکومت ظاهر نشد و در آن ایالت که تحت تسلط شدید محمدعلی‌میرزا ولیعهد بود وضع استبداد سابق کاملا دوام داشت تا آنکه در ۲۹ رجب ۱۳۲۴ در تبریز هم مردم به قونسولخانه انگلیس رفته و تحصن اختیار کردند و عاقبت ولیعهد تیز تسلیم شد و انجمن ملی برای انجام انتخابات و مراقبت به حفظ مشروطیت تأسیس گردید. بعد از افتتاح مجلس در طهران هنوز در ولایات انتخابات جاری نشد و شبهه در آن بود که سرّاً بحکام ولایات دستور داده میشد که در امر انتخاب وکلا مسامحه کنند و قصد آن بود که بتدریج مجلس در طهران حکم انجمن بلدی طهران پیدا کند. مجلس شورای ملی از این امر اندیشناک بود و دائما با تلگراف بولایات تأکید در ارسال وکلای خود میکردند و گاهی هیأتی از وکلاء به تلگرافخانه فرستاده و با ولایات درین باب مخابره حضوری میکردند. همین اندیشه یعنی بیم دسایس در اجتماع وکلای ولایات ظاهراً سبب اصلی منظورداشتن عدّه خیلی زیاد و غیرمتناسب برای وکلای طهران در قانون انتخابات بود چه در صورتیکه از ۱۶۲ نفر مجموع وکلا، برای آذربایجان و خراسان مثلاً هر کدام دوازده وکیل منظور شده بود برای شهر طهران تنها ۶۰ نفر وکیل داده شده بود و در اصل ششم قانون اساسی حق انعقاد مجلس و کار کردن و رأی دادن آن تنها با وجود حضور همان وکلای طهران ثبت شده است که سرّ این عده زیاد و حق مزبور همان اندیشه بود که مبادا دولت مانع آمدن وکلاء ولایات بسرعت لازم گشته و بخواهد که مجلس شوری در واقع انجمن بلدی طهران بشود. تا دو ماه بعد از افتتاح مجلس هنوز وکلای ولایات نیامده بودند و گذشته از یک نفر که بنابر معروف بوسیلهٔ تلگراف قوام‌الملک از شیراز بوکالت فارس تعیین شده و مجلس هم بهرجهتی بود او را قبول کرده بود فقط از همدان باهتمام حاکم آنجا ظهیرالدوله، وکیلی انتخاب شده و بطهران رسید که وکیل‌الرعایا بود و وی اولین وکیل ولایتی شمرده میشد. دومین وکیل ولایات من بودم که از تبریز انتخاب شده و در اواسط شوال ۱۳۲۴ وارد مجلس شدم. من قبل از انقلاب بعلت یأس از وضع تبریز در ماه رجب از آنجا بسوی طهران حرکت کرده بودم ولی بعلت طول مسافرت در قفقاز و داغستان در روز سوم رمضان وارد رشت و در ۱۰ رمضان بطهران رسیدم و تقریباً هر روز جزو تماشاچیان مجلس بودم که صف بصف پشت صف پائینی وکلاء می‌نشستند تا در یکی از روزهای نیمهٔ شوال بموجب تلگرافی که از تبریز مبنی بر انتخاب من رسید وارد مجلس شدم. چنانکه آقایان میدانند انتخابات صنفی و طبقاتی بود از شش طبقه و من از طرف تجار تبریز با ۵۱ رأی انتخاب شده بودم. در طهران شور زیادی در مردم بود و دائماً مراقب جریان اوضاع و تقویت مجلس بودند. قانون اساسی یعنی ۵۱ اصل اولی تدوین شد ولی بعلت رد و بحث زیاد بین مجلس و دربار امضای آن بانجام نرسیده و تا روزهای آخر زندگی مظفرالدین‌شاه این کار تأخیر یافت تا عاقبت در ۱۴ ذی‌القعده امضا شد. در این بین ولیعهد بطهران آمده بود و اندکی بعد در ۲۳ ذی‌القعده شاه وفات کرد. چون نسبت به پادشاه تازه سوءظن مفرطی بین ملت وجود داشت لذا یک اضطراب و نگرانی و غلیان و هیجان دائمی هرروز نمایان بود. موضوع استقراض چهارصدهزار لیره از انگلیس و روس که چندی تحت مذاکره بود و توافق بین آنها و دولت ایران حاصل شده بود در همان اوایل انعقاد مجلس برای تصویب به مجلس تقدیم شد و پس از چند جلسه مباحثات زیاد مجلس آنرا رد کرد. تکیه‌گاه بزرک مجلس و مایهٔ قوت و قدرت آن علمای بزرک طهران بود که در رأس آنها آقا سیدعبدالله بهبهانی و آقامیرسید محمد طباطبائی و حاج شیخ فضل‌الله نوری بودند. کم‌کم انجمنهای ایالتی و ولایتی تأسیس شد که مدافع مجلس بودند. در طهران هم انجمنهای ملی و غیررسمی تشکیل شد که از مجلس حمایت میکردند این انجمن‌ها مراکز غلیان دائمی بودند و در کشمکش‌های مجلس با دولت تکیه‌گاه مجلس بودند. عدهٔ آنها بتدریج تزاید گرفت و وقتی به ۱۴۴ انجمن رسید. میرزا جوادخان سعدالدوله با نطق‌های خود در مجلس مشروطه‌خواهان را جلب نموده و حملاتی دائمی بدولت میکرد و مخصوصاً کوشش فوق‌العاده در اخراج مأمورین بلژیکی و رئیس آنها مسیو نوز از گمرکات داشت. در ماه ذی‌الحجه بواسطهٔ اخباری که از طهران به تبریز مبنی بر عدم استحکام مشروطیت و بی‌اعتنائی دولت به مجلس و حاضر نشدن وزراء بقبول مسئولیت در مقابل مجلس و اقدام مستبدانه عمال دولت در ولایات میرسید اندیشهٔ زیاد حاصل شد و غیظی در مراکز ملی شدت میگرفت و عاقبت بر اثر مکتوبی که اینجانب بیکی از پیشروان مشروطیت در تبریز (یعنی مرحوم میرزا محمدعلیخان تربیت) نوشته و از همین سستی کار مجلس سخن گفته بودم انفجاری حاصل گشته و آشوب عظیمی برپا شد. این هیجان در ۲۱ ذی‌الحجه ۱۳۲۴ که یک روز پس از وصول مکتوب مزبور بود واقع شد و بسیار شدت گرفت و مردم بازار را بسته ازدحام در انجمن و تلگرافخانه نمودند و بنای مبادلهٔ تلگرافات با طهران گذاشته و شکایت از عدم جریان مشروطیت و ناقص و اسمی بودن آن در طهران و بی‌اعتنائی دولت به مجلس کردند. داستان این انقلاب که یک هفته طول کشید و عاقبت با صدور دستخط صریح شاه بقبول مشروطیت و مقتضیات آن و تشکیل هیأتی در مجلس برای تکمیل اصول قانون اساسی سکون حاصل شد در کتب و نوشته‌های راجع بتاریخ مشروطیت مذکور است. هیأت مزبور که حاج سیدنصرالله اخوی و سعدالدوله و محقق‌الدوله و حاج امین‌الضرب و اینجانب و دو سه نفر دیگر عضو آن بودیم بلافاصله مشغول بکار شد و نتیجهٔ مهم آن همانا تدوین متمم قانون اساسی شد مشتمل بر ۱۰۷ اصل که بر اصول ۵۱ گانه قانون اساسی اولی (یا نظامنامه اساسی) اضافه شد و در واقع اساس اصلی مشروطیت و حقوق ملت و سلطنت و تقسیم قوای سه‌گانه مملکت و اصول مربوط بعدلیه و مالیه در این متمم مندرج شد، و نیز عزل نوز بلژیکی از وزارت گمرکات انجام گرفت.
اگر این قیام و هیجان تبریز واقع نشده بود اصلا مشروطیت کامل برقرار نمیشد و دولت اعتنائی به مجلس نداشت و وزراء به حضور در مجلس تن درنمیدادند و قبول مسئولیت در مقابل مجلس نداشتند و حتی در طهران کلمه مشروطیت در میان نبود و من یاد دارم که وقتیکه من در اولین نطق خودم در مجلس سخن از مشروطیت گفتم وقتیکه بیرون آمدم مردم بمن گفتند شما عجب جرأتی کردید و این کلمه را بر زبان راندید. وقتیکه در روز ورود هفت نفر از وکلای آذربایجان جلسه‌ای در خانهٔ صدراعظم مشیرالدوله حوالی غروب تشکیل شد و علاوه بر وکلای جدیدالورود آذربایجان (که همان روز ورود بطهران و منزل گرفتن در خانهٔ حاج محمداسمعیل مغازه از تبریز به تلگرافخانه احضار شده و شکایات تبریزیان را شنیده بودند) که بهمان جلسه رفتند و سعدالدوله و حاج معین‌التجار و حاج امین‌الضرب و حاج محمداسعمیل و مرتضوی و حاج سیدمحمد صراف و اینجانب و بعضی دیگر از وکلای مجلس حاضر بودند در مقابل حرف یکی از حاضرین که گفت مگر ما دولت مشروطه نداریم و چرا به مقتضیات مشروطیت عمل نمیشود مشیرالدوله (میرزا نصرالله خان) گفت خیر اینجا مشروطه نیست و شاه فقط مجلسی بشما داده که بنشینید و در قوانین مملکتی شور کنید و این حرف او باعث شدت فوق‌العاده هیجان گردید و در لفظ مشروطه اصرار شد و همانجا حاج‌سید محمد صراف بلند شده و گفت:
«قربان در دولت‌خواهی عرض میکنم که اگر امشب این کار اصلاح نشود فردا طهران هم مثل تبریز خواهد شد» مشیرالدوله متغیر شده و گفت نیکی نیست که از دستتان برنیاید.
داستان دوره اول مشروطیت طولانی است و پر از وقایع مهمه و انقلابی. جای آرزو است که تاریخ این دوره و همچنین مجلس دوم تا اولتیماتوم روس در سنه ۱۳۲۹ و اخراج شوستر از ایران بدقت و صحت تدوین میشد من فعلا در این صحبت قادر به حکایت و بیان کامل این تاریخ حتی به تلخیص نیستم و تصور میکنم ادای حق مطلب بر وجه کامل ولو باختصار لااقل محتاج به هفت الی ده خطابه یک ساعتی است که لبّ مطالب با حذف حشو و زواید غیرمهم بیان شود و کاش سلسله دروسی در یکی از مدارس مخصوصا برای این قسمت تاریخ برقرار گردد که مطالب صحیح بیان و تدوین شود و من بی‌اندازه متأسفم که این تاریخ جائی تدوین نشده و تا آنجا که من اطلاع دارم چند کتابی که در این موضوع نوشته شده مملو از اشتباهات و خلط و خطا است یا حاوی مطالبی مشوب به غرض و حبّ و بغض و تمایلات شخصی و خلاف حقیقت و یا گاهی روایات ناصحیح و بی‌اساس و غالباً قسمت زیادی افسانه و حدسیات یا مبنی بر احساسات افراطی ناشی از شور و هیجان قلبی است که از هر مطلبی آنچه را که با میل شخصی نویسنده موافق است با مبالغه و بدون تقید بحقیقت درج میکند و بسا اوقات شخص خود نویسنده و خانوادهٔ او مرکز دائره جریان امور و مصدر و منشأ غالب وقایع قرار داده میشود و بعلاوه عقاید سیاسی و تصورات انفسی خود را دخالت می‌دهند و بهرحال بدبختانه وهم و ساده‌لوحی یا مسموعات افسانه‌آمیز در مندرجات آنها غالب است.
از نوشته‌های فارسی کتاب تاریخ مشروطیت مرحوم کسروی از حیث ثبت تاریخ روز و ماه و سال وقایع سودمند است (اگرچه با ساده‌لوحی تاریخ‌ها را بقهقرا برطبق سال و ماه شمسی معمول فعلی برگردانیده است) ولی بسیاری از مندرجات آن خلاف حقیقت است و پر از اشتباه و بیان تفصیلی این مطلب موجب اطناب میشود لکن از مطالبی که خود اینجانب شاهد عینی آنها بودم و آنجا بکلی برخلاف حقیقت ثبت شده ممکن نیست متأثر و متأسف نباشم حتی در باب خود من چیزهائی نوشته که اساس ندارد و یکجا (بخش سوم کتاب او صفحه ۶۴) متن تلگرافی را از قول من بانجمن تبریز که بزعم او یکی دو روز قبل از تخریب مجلس اول مخابره شده درج کرده که جای حیرت است و معلوم نیست چه کسی آنرا اختراع نموده است. کسروی آنرا تلگراف رمز خوانده در صورتیکه من در تبریز با کسی رمزی نداشتم و فقط مستشارالدوله مرحوم با ثقة‌الاسلام و حاج‌میرزاابراهیم‌آقا با بعضی از اعضای انجمن تبریز رمز داشتند و غالبا تلگراف رمز میکردند. البته منظور آن نیست که مطالبی متضمن طعن بر من و بعضی دیگر از آنها که در جریان کار مشروطیت داخل بودند نوشته شده که خرده‌گیری و انتقاد اصلا هیچ عیبی ندارد و اگر عقایدی در امور اظهار کرده که با عقاید من و دیگران موافق نیست و به تندی آن عقاید را بیان نموده موجب ایرادی باو نیست و فقط آنچه از جمله‌های اخباریه او مطابق واقع حقیقت نیست موجب تأسف است بلکه منظور آنست که بعضی از مطالب مطلقا بی‌اساس است و نمی‌خواهم وقت آقایان را مشغول بیان صحیح‌نبودن بعضی مطالب بکنم. و البته باید گفته شود که مرحوم کسروی از حیث فضل تحقیق شایستهٔ ذکر خیر و قدردانی است. چند کتاب بزبانهای خارجی و بیشتر انگلیسی هم راجع بوقایع عهد مشروطیت ایران موجود است که آنها هم اشتباهات یا مطالب خلاف حقیقت دارند و از آن میان بنظر من کتاب انقلاب ایران تألیف ادوارد براون بهترین همه آن تألیفات است و نیز کتاب آبی انگلیس منتشر در سالهای ۱۹۰۹ تا ۱۹۱۴ مسیحی البته مطابق دقت و صحت است و همچنین شاید تا حدی کتاب نارنجی روس. این جمله سخن در این باب یک نتیجه میتواند داشته باشد و آن اینست که اگر احیاناً با همهٔ انحطاطی که در شوق و علاقه به علم مجرد در ادوار اخیره مشهود است یکی از جوانان یا برنایان پیدا شود که هوس و علاقه‌ای باین امر داشته باشد که تاریخ ادوار اولیه مشروطیت یا بطور کلی تاریخ معاصر ایران را بطور نهایت دقت و صحت خالی از هر نوع شائبه انحراف و غرض و حدس و قیاس بطور خلاصه و لب برشتهٔ تحریر بکشد و یا رسالهٔ اجتهادیه برای خود در این موضوع بنویسد اینجانب حاضرم در این ایام اخیر عمر خودم حقایق تاریخی را با نهایت بیطرفی و بیغرضی و مطابق عین واقع بدون یک نقطه تحریف باو بیان و توضیح نموده با او همکاری کنم بدون انتظار آنکه اسمی از من مطلقاً در ضمن تألیف او برده شود و این کار بلاشک این مزیت فوق‌العاده و استثنائی دارد که من بدون تزکیهٔ نفس توانم گفت که در تقید بحقیقت و دخالت ندادن بهیچ نوع شائبهٔ عقیده‌ی شخصی و امیال نفسانی و غرض و طرفگیری به منتهای درجهٔ امکان بشری و غایة‌القصوای آنچه برای یک انسان متصور است ساعی بوده و اگرچه ادعای آن ندارم که ممتاز و منحصربفردم ولی بهرحال مجرد و منزه از ادنی حب و بغض و مبالغه و نفوذ و تأثیر اعتقادات اجتماعی و سیاسی و تعصبات دینی هستم و از طرف دیگر حافظهٔ نسبة خوب و بلکه بیش از عادی دارم و این دو صفت در مقابل هزاران نقیصه و عیب و جهل مفرط شاید تنها سرمایهٔ من است.
دامنه تاریخ مشروطیت دراز است و مقصور بدوره دوم مجلس شورای ملی نیست بلکه جریان ۱۷ دورهٔ دیگر مجلس را نیز شامل است و شاید با دو سه خطابه دیگر هم پایان نیافته و، حق مطلب کماینبغی ادا نتواند شد. شخصاً معتقدم که در خاتمه هر خطابه‌ای مناسب است ده پانزده دقیقه هم فرصتی به مستمعین داده شود که سئوالاتی که بنظرشان برسد بکنند و توضیح بخواهند و کاش این روش مثل آنچه در ممالک دیگر مرسوم است اینجا نیز معمول شود. لذا با کمال احترام بحاضرین عرض میکنم که حقیر بجواب هر سئوالی که کرده شود حاضرم. مجلس اول تنها مجلس مقننه نبود بلکه در آن واحد هم مجلس ملی بود و هم مجلس مؤسس که بفرنگی assemblée constituante گویند و در ایران بترجمه ناصحیح بتقلید عثمانیان مجلس مؤسسان گفته شده است و در واقع بیش از همه مجلس انقلابی بود. این مجلس کارهای زیاد و بزرگ انجام داد که مجالس بعدی جمعا آن اندازه کار صورت نداده و البته ابتدا بیشتر کارهای عمدهٔ آن منفی بود یعنی برانداختن اصول قرون وسطائی موجود عهد قاجاریه. آن مجلس نه تنها اوضاع ملوک‌الطوایفی جاری را تدریجا برانداخت و فئودالها‌ی بزرک و مقتدر و جبار شهری و عشایری و روحانی را ریشه‌کن نمود و نیمه‌پادشاهان ولایات را سرنگون و مقهور و مطرود ساخت اصلاحات اداری و مالی عمده نیز کرد. دولت و هیأت وزراء و حکام حقوق‌بگیر بوجود آورد و وزارتهای لقبی را (مثل وزیر دواب و غیر که گفته شد ۵۷ لقب وزارت بی‌معنی وجود داشته) منسوخ نمود. به تأسیس بانک ملی اقدام کرد بودجهٔ مملکت را که در دورهٔ مظفرالدین‌شاه باعلا درجه خرابی و اغتشاش رسیده و مانند زمان حاج‌میرزاآقاسی شده بود اصلاح و تعدیل نمود و تفاوت عمل را جمع مالیات کرده تسعیر و تیول را موقوف و منسوخ کرد. بودجهٔ ایران در آنوقت عبارت بود از ۷ ملیون و سه ربع ملیون تومان عایدات اسمی و ده ملیون و سه ربع ملیون تومان مخارج که بیشتر مخارج هم عبارت بود از مستمریات باطله باعیان و شاهزادگان و بعضی آخوندهای دعاگو و غیرهم.
پسران پادشاهان و دختران آنها که عده زیادی بودند مستمریهای گزاف داشتند در صورتیکه مستمریهای متعارفی اشخاص خورده‌پا غالباً عبارت بود از ده تومان تا صد تومان در سال مستمریهای بزرگان و اعیان و مقربان دربار و رجال تا دو سه هزار تومان در سال بود. پسران پادشاهان هریک بیشتر از بیست هزار تومان در سال می‌گرفتند مثلاً بجز ناصرالدین‌میرزا که تا آنجا که خاطرم میآید هفت هزار تومان داشت باقی بیش از مضاعف این رقم داشتند. دو نفر از پسران مظفرالدین‌شاه (که حالا هم در قید حیات هستند) هریک ۲۴ هزار تومان و کامران‌میرزا برادر مظفرالدین‌شاه نقداً و جنساً ۲۹ هزار تومان و ظل‌السلطان برادر مظفرالدین که شاید نمرهٔ اول متمولین در ایران بود ۷۵ هزار تومان و شعاع‌السطنه که از همه بیشتر میگرفت ۱۱۵ هزار تومان مستمری داشت. مجلس شورای ملی بهریک از پسران بلافصل پادشاهان که بیشتر از ۱۲ هزار تومان مستمری داشت فقط ۱۲ هزار تومان باقی گذاشت و برای هر یک از دختران فقط ۱۲۰۰ تومان در سال و همهٔ این ارقام سالیانه بود نه ماهانه مثل حالا. واضح است که در مقام تعیین قیمت واقعی این مستمریات باید میزان ارزش پول را در آنوقت در نظر آورد یعنی مثلا شعاع‌السلطنه یک و نیم درصد کل بودجه را می‌برد که بحساب میزان امروز معادل میشود با کسی که امروز سی ملیون تومان در سال مواجب بگیرد.
کمیسیون مالیه مجلس (که باصطلاح حالیه کمیسیون بودجه هم بود) در ظرف مدت هفت ماه تمام کار دائمی تمام روز با قطع و تقلیل آن «حقوق» باطله و موقوفی تیولات و تسعیر غله مالیاتی و جمع تفاوت عمل بر اصل مالیات، بودجه را موازنه کرد. مقطوعات مستمریات در یک کتابچه جداگانه چاپ شده است. این کار موازنهٔ بودجه و قطع مستمریات گزاف کار بسیار بسیار سخت و رشیدانه و در واقع کار رستم بود و تصادم داشت با مبارزه‌ها و کشمکش‌های عظیم و چندین غوغا و حتی قیام مستمری‌خورها و چه خوب گفت مرحوم بهبهانی در مجلس که ناصرالدین‌شاه با همه قدرتش از اجرای نظیر این کار عاجز شد مخصوصا وقتیکه برای شاه مقرری تعیین کردند یعنی ششصدهزار تومان نقد و پنج هزار خروار غله و ده هزار خروار کاه در سال، او خیلی ناراضی شد. و همه مستخدمین دربار را جواب گفت که مجلس حقوق شما را تماماً حذف کرده و این بودجه سلطنتی که مقرر شده برای شخص من است. در نتیجه همه اجزای دستگاههای بیوتات سلطنتی از کالسگه‌خانه و اصطبل و صندوقخانه و پیشخدمتها و غلامان و سریداران و ناظر و آشپزخانه و شاطرها و غلام‌پیشخدمتها و فراشخانه و باغبانها و غیره و غیره و غیره همه یکباره بواسطه وحشت از قطع نان خودشان در مسجد شیخ عبدالحسین چادر زده و اجتماع و غوغا کردند و زحمت کلی برای مجلس فراهم آوردند و عاقبت محمدعلی‌شاه در مقابل حملات مجلس رام شد.
دوره مجلس اول تماماً انقلابی بود و هر چند روز و چند هفته یک کشمکش شدیدی بین دربار و مجلس پیش می‌آمد که حکایت همه آنها و شمردن از گنجایش خطابه خارج است و رویهمرفته بطور کلی کار اساسی و عظیم مجلس استقرار مشروطیت و شکستن سد و طلسم استبداد بود. برای همین لفظ مشروطیت مبارزه شدید بوقوع آمد که ذکر شد که مشیرالدوله گفت شاه مشروطه نداده و مجلس مرحمت کرده است و درواقع میخواستند مجلس را همان عدالتخانه که اصطلاح اولی بود قرار دهند. در نتیجه قیام آذربایجان که ذکر شد و انفلاب سخت در تبربز و طهران و کشمکش زیاد با شاه و عدم قبول وی این کلمه را و اصرار مجلس در حفظ همین لفظ قریب یک هفته مذاکرات رد و بدل میشد و هر دو طرف ایستادگی میکردند و عاقبت شاه گفت من مشروطه را قبول ندارم و مشروعه می‌دهم و بدین‌وسیله اختلافی در خود مجلس ایجاد کرد و علماء این پیشنهاد را قبول کردند و تقریباً کم مانده بود که حرف دولتیان پیش برود و آزادی‌طلبان مجلس هم در مقابل آخوندها عاجز میشدند که از یک گوشه مجلس مشهدی‌باقر وکیل صنف بقال فریاد سختی برآورد و به علماء گفت آقایان قربان شما ما یقه چرکین‌های عوام این اصطلاحات عربی و اینها سرمان نمیشود ما جانی کنده و مشروطه گرفته‌ایم حالا شما میخواهید آنرا فدا کرده و از دست بدهید ما زیر بار نمی‌رویم. این نعره وکیل مؤمن و مقدس آقایان را عقب راند و لفظ مشروطه را نجات داد و عاقبت با دستخط شاه که نزاع حل شد هم لفظ مشروطه و هم کنستی‌توسیون هر دو ذکر شد. در این میان بی‌مناسبت نیست که گفته شود که سعدالدوله هم برخلاف لفظ مشروطه برخاسته و میگفت کلمه مشروطه ترجمه غلطی است از فرانسه که اشتباهاً کنستی‌توسیونل را کوندیسیونل خوانده‌اند که البته مغالطه بود و صحیح نبود و چنانکه گفتیم مشروطه از عثمانی آمده و اصلاً گویا از شارت فرنگی است.
این قصه هم بی‌مزه نیست که در اول امر نهضت مشروطیت در تبریز هم یکی از علماء (آقا میرزا صادق‌آقا مجتهد معروف) در مقابل مردم مشروطه‌طلب که پیش او رفته و اصرار داشتند او هم همراهی کند گفت این چیزی که شما میخواهید چیست و معنی آن کدام است وقتیکه بیان کردند که منظور حکومت ملی است گفت این چیز که از ممالک دیگر آمده آیا آنجاها اسمی بزبان خود آنها ندارد وقتی گفتند کنستی‌توسیون گفت خوبست همین کلمه را بگیرید که در مرکز اصلی خودش معنی و تعریف جامع ثابت غیرقابل‌تغییر دارد و نمی‌توان بعدها تحریف و تفسیر ناصحیح کرد اما اگر کلمه عربی مشروطه بگوئید اختیار کار و تفسیر و معنی آنرا بدست ما داده‌اید و ما خواهیم گفت شرط یشرط و هو شارط و ذاک مشروط آنوقت روزی میگوئیم مشروط به نبودن آزادی یا مشروط بحکم علماء و هکذا و هکذا.
از زحمات خیلی بزرگ و کشمکش‌ها یکی مقاومت شدید جمعی از علماء برضد بعضی از اصول متمم قانون اساسی بود و مخصوصاً اصل مربوط به مساوات همه ایرانیان در مقابل قانون که البته شامل مسلم و غیرمسلم هم میشد و اصل مربوط به دیوانخانه عدلیه و مرجع تظلمات بودن آن و در باب اصرار در درج اصل راجع به نظارت علماء در قوانین که داستان درازی پیدا کرد و پس از هفت ماه کشمکش که گاهی خیلی شدید بود مجلس با پشتیبانی انجمنهای طهران و اصرار و ایستادگی شدید تبریز و ۲۷ روز بستن بازار در آنجا و تحصن در تلگرافخانه و ماندن وکلا در مجلس و حتی آوردن رختخواب بهبهانی به مجلس و تحصن انجمن مرکزی طهران که نماینده بیش از ۱۴۰ عدد از انجمنهای طهران بود در حوضخانه مجلس شوری چندین روز و اصرار دائمی آنها برای این کار بانجام کار متمم قانون اساسی کامیاب گشت که عاقبت در ۲۹ شعبان ۱۳۲۵ امضا شد.
گرفتاریها و اشکالات خارجی مملکت هم کمتر از کشمکش‌های داخلی نبود تجاوزات سرحدی عثمانیها و تصرف منطقه‌های ایرانی نزدیک به حدود و تجاوز روسها به مغان و فشارهای ناحق آنها بایران و ائتلاف روس و انگلیس و تقسیم ایران بمناطق نفوذ که ضربت عظیمی باستقلال ایران بود مجلس را دائماً مشغول میداشت که بقدر مقدور مقاومت میکرد و در اضطراب دائمی بود.
سلسله انقلابات و منازعات و هیجانات و مبارزات بین ملت و مجلس از طرفی و دربار و عناصر استبدادی بسیار شریر محیط بدربار از طرف دیگر منتهی به حملات مستبدین و عمال دربار در ولایات برای اطفای شمع آزادی ملت شد مانند فتنه پسر رحیم‌خان چلبیانلو در آذربایجان و مقاومت خان ماکو و بعد فتنه میدان توپخانه و اجتماع مخالفین مشروطه در آنجا از الواط و دسته‌های بسته بدربار و بعضی آخوندها و صف‌آرائی طرفداران مشروطیت در اطراف مجلس در اواخر سال ۱۳۲۵ (۵ ذی‌القعده) و پس از کشاکش زیاد و زد و خوردهای جزئی باز شاه تسلیم شد و پشت قرآن مهر کرده قسم خورد که مشروطیت را تقویت نماید و پیمانی برای صلح و صفا بسته شد که ادوارد براون آن فتنه را کودتای عقیم نامیده است و پس از آن بتدریج نزدیکی و گرمی بین مجلس و دولت و دربار حاصل گردید تا آنکه بناگاه بمب‌اندازی به اتوموبیل شاه همه رشته‌ها را پنبه کرد. قبل از این واقعه اخیر مساعی مستمر و متوالی زیادی بعمل آمد که روزبروز میان مجلس و ملت و دربار و شخص شاه نزدیکی بیشتری حاصل شود و اقدامات مؤثر بسیاری در این امر شد حتی برای جلب قلوب ملیون بشاه از طرف بعضی پیشنهاد شد که استمالتی از ناصرالملک بعمل بیاورد.
در واقعه میدان توپخانه محمدعلی‌شاه همه وزراء را با رئیس‌الوزراء که ناصرالملک بود احضار کرده و توقیف نمود و ناصرالملک را بنابر گفته خود او حبس نموده و حتی مشارالیه وحشت و سوءظن کرده بود که میخواهند قصد جان او را کنند و سفارت انگلیس اقدام باستخلاص او کرد و او مرخص و روانه اروپا شد. حالا برای جلب قلوب مردم شاه تلگرافی باو در پاریس مخابره کرد که بنابر دعوی مرحوم حاج مفاخرالدوله نبوی وی آن را انشاء نموده بود و آن شعری بود گویا از شمس تبریزی باین مضمون:
ناصرالملک
| «هله نومید نباشی که ترا شاه براند | گرت امروز براند نه که فردات بخواند | |||||
| در اگر بر تو به‌بندد برو و صبر کن آنجا | بسر صبر ترا او بسر صدر نشاند | |||||
حال شما چطور است»
بعد از حادثه بمب شاه خیلی ملول و آزرده شد و امید او از سازش با مجلس منقطع گردید و در واقع کم‌کم مهیای برطرف کردن مجلس و تغییر وضع شد و شاید هم واقعاً تصور کرد که مشروطه‌خواهان قصد جان او را دارند. تندی افراطی بعضی جرائد ملی و عدم رعایت ادب لازم هم او را سخت برآشفته نمود، ظاهراً اگر مدارای بیشتری با او میشد امکان سازش منتفی نبود و از طرف دیگر هم اگر وی مجلس را منحل کرده یا از میان برده بود و بلافاصله مجلس دیگر معتدل‌تری ایجاد نموده بود و اشخاص اصلاح‌طلب و ترقی‌خواه تربیت‌شده دور خود جمع کرده وزرای خیرخواه و مقبول عامه انتخاب میکرد شاید اینهمه ملامت که بعداً باو شد حقاً متوجه او نمیشد. حقاً باید گفت که از لحاظ تاریخ‌نویسی باید محاکمات تاریخ خیلی خیلی منصفانه و عادلانه و بیغرضانه باشد و حکم ناحقی برخلاف انصاف درباره کسی یا واقعه‌ای نباید داده شود و حب و بغض شخصی ابداً و مطلقاً درباره بهترین دوستان یا بدترین دشمنان شخصی نباید دخالت و اثر داشته باشد و باصطلاح حکمت امروز حکم‌ها باید همیشه آفاقی Objectif باشد نه انفسی Subjectif و اگر عقیده مرا بخواهید تاریخ‌گو و تاریخ‌نویس اصلا هیچ حکمی نباید بدهد مگر بر مبنای حقایق شهودی مسلمه و قطعی و حتی اگر آن حکم را هم پس از ثبت حقایق جزمی وقایع جاریه و روایات صددرصد قابل‌اعتماد و خالی از هر شک و شبهه و غیرمبنی بر حدس و قیاس و احتمالات بشنونده و خواننده واگذار نماید اصلح است و میترسم که این طریقه نزد تاریخ‌نویسان ما بسیار بسیار کم پیروی شده و میشود و شاهد آن اجتهادات مرحوم کسروی و سیاست‌بافی او است که لااقل سه ربع کتاب او را سست و دور از حقیقت ساخته است. البته ملاحظه فرموده‌اید که چقدر مجلس را انتقاد و ملامت کرده که ملایمت و مدارا کردند ورنه پیش می‌بردند و غالب میشدند بعضی دیگر از تاریخ‌نویسان هم ساده‌لوحانه همین‌طور ادعا کرده‌اند و حقیقت آنست که هیچ حرفی از این بیشتر از حقیقت و فراست دور نیست. خطاهای آن مرحوم خارج از حساب است و جز وقوع فلان حادثه در فلان روز و ماه دیگر کمتر مطلبی در کتاب او دارای صحت و کمتر تفسیری موافق عقل است.
چنانکه گفتیم نسبت به محمدعلی‌شاه هم بعضی بی‌عدالتیها شد ولی عیب آن شخص بدبخت تنها در مخالفت با مجلس اول نبود بلکه معایب خیلی فاحش و مفاسد بسیار و بی‌عقلی‌ها و نادانیها و اوهام و خرافات و هم اعمال بد و قبیح بافراط و طمع مالی بیش از اندازه و مصاحبین سفیه و ابله و فاسد و افسد داشت که شرح آنها در صد صفحه نگنجد و همان نقائص و فسادها بیشتر موجب سرنگونی او شد. مرحوم امام‌جمعه خوئی گاهی در مواقع صدور حرکت بسیار خلاف از شاه میگفت که باید خدا را شکر کرد که این گونه کارها باعث تقویت مشروطیت میشود. آن بدبخت خیلی هم پیرو خرافات و عقاید عوامانه بود و بآخوندهای نادان و فاسد میگروید اعمال روزانه‌اش با استخاره انجام میشد و چنانکه شاید بعضی از آقایان در مجله یادگار ملاحظه فرموده‌اند برای مبارزه با مجلس و تخریب آن هم استخاره کرده و وقتی وی در سفارت روس در زرگنده متحصن بود و ما برای عقد مقاوله‌نامه راجع بکار او آنجا میرفتیم روزی نایب آن سفارت بارانوفسکی گفت که این پادشاه سابق شما از صبح تا شام فال میگشاید و مقصودش همان استخاره بود. مثالی از طمع مفرط او آنست که مرحوم مجیدالملک تبریزی که از نزدیکان درباری وی درعهد ولایت‌عهدش بود نقل کرد که روزی در باغ شمال تبریز کنار استخر دائره‌وار ایستاده بودیم ولیعهد صحبت از آرزوهای اشخاص کرد و گفت بزرگترین آرزوی او آنست که حاکم کرمان بشود و این حرف مثل توهینی بآذربایجان تلقی شد و بما برخورد و گفتیم قربان این چه فرمایشی است آذربایجان همیشه مقام بزرگی در ایران داشته و ولیعهدنشین بوده است چرا کرمان را بآن ترجیح میدهید. در جواب گفت سفیه مباش اگر در کرمان پوست مردم را بکنید صدائی در نمی‌آید اما اهل این ولایت پرشر و شور هستند و غوغا می‌کنند.
البته مشروطیت ابتدائی ایران و مجلس ملی هم نقائص و معایبی داشت و گاهی حتی معایب فاحشی داشت ولی معذلک هرگز قابل قیاس با حکومت استبدادی نبود و شاید صد یک معایب آن نوع اداره را نداشت.
صفای ظاهری و آشتی بین شاه و مجلس و ملت بعد از واقعه میدان توپخانه در ذی‌القعده ۱۳۲۵ تا اواخر محرم ۱۳۲۶ یعنی حادثه بمب انداختن بشاه دوام کرد و روزبروز بهتر میشد تا آنکه آن واقعه و پیدا نشدن مرتکبین آن بکلی وضع را عوض کرد و محمدعلی‌شاه عاقبت مصمم به تغییر وضع شد و بتدریج تدارک کار را میدید. جمع‌آوری قشون در طهران و مشاورت مفصل او با سران و ارکان استبداد قدیم مانند پدرزن خود کامران میرزا و امیر بهادر جنک و بعضی از علمای بانفوذ طرفدار استبداد و مخصوصاً تشویق شدن او از طرف شاپشال و بواسطه او ارتباط و مشاوره با سفیر بسیار ارتجاعی روس هارتویک و شاید تا حدی اعتماد به همراهی قبلی مارلینک شارژدافر انگلیس که شخصاً مخالف نهضت آزادی در ایران بود و طرح نقشهٔ اقدامات با لیاخوف رئیس روسی قزاقخانه و تشویق‌شدن از طرف او همه مقدماتی است که اگرچه علم مستقیم درباره آنها نداریم ولی از آثار نمایان حدس قوی بوجود این مقدمات می‌توانیم بزنیم شاه را بانجام این منظور خود مصمم گردانید و اولین حرکت او خارج شدن از طهران بود با غوغا و جنجال بزرک در ۳ جمادی‌الاولی که شرح آن در تواریخ مدون آمده است. بعضی انجمنهای انقلابی طهران صحبت از اقدام فوری و اعلان مبارزه کردند لکن پیشروان مشروطیت صلاح در آغاز زدوخورد از طرف مشروطه‌طلبان نمیدانستند خصوصاً که بلافاصله قبل از این واقعه یعنی در ۲ جمادی‌الاولی سفیر روس و انگلیس از شمیران بوزیر امور خارجه مشیرالدوله تلگرافی بزبان فرانسه فرستادند که باید او را به‌بینند و در آنجا گفتند «برای مذاکره اوضاع فعلی که بنظر ما وحشت‌انگیز میآید» و وقتیکه آمدند با لحن بسیار تهدید‌آمیز اخطار کردند که اگر ملیون برخلاف شاه اقدامی کرده و موقع او را بخطر بیندازند روسیه مداخله میکند. آنها در تلگراف گفته بودند که ساعت سه و نیم می‌آیند و تقاضا کرده بودند که عضدالملک و ممتازالدوله رئیس مجلس هم آنجا باشند. رئیس مجلس از حضور امتناع کرد و صلاح دانسته نشد که عضدالملک هم حضور بیابد. شرح این مطلب را مرحوم ادوارد براون از قول من با نقل عین عبارت فرانسوی تلگراف که در حافظه من مانده بود در کتاب خود ثبت کرده و چون مشیرالدوله بلافاصله از پذیرائی آن دو مأمور سیاسی خارجی همان روز به مجلس آمده و تقاضای فوری مذاکره با رئیس مجلس و کمیسیون خارجه که مستشارالدوله و من هم عضو آن بودیم نمود و ما را بعجله دعوت به مجلس کردند و حکایت او را شنیدیم و بسیار نگران و مشوش شدیم آن بود که روز بعد که شاه از شهر بیرون رفت و مشغول جمع‌آوری اردو شد و انجمن‌ها قصد مقابله نمودند ما بآنها نصیحت دادیم که اقدام تجاوزی نکنند و البته در این نصیحت همهٔ عقلا و البته رئیس مجلس ممتازالدوله و مشیرالدوله موافق بودند و این عمل که ظاهراً شکی در عاقلانه بودن آن نمی‌توان کرد مورد ایراد و ملامت کسروی شده که در آن وقت خبری از جریان مشروطیت نداشت. چیز بامزه که سفیر روس در ملاقات با مشیرالدوله در ضمن بیانات خود گفته بود این بود که در مدافعه از شاه و نکوهش مخالفت ملیون با بعضی از اطرافیان او سخن از امیر بهادر جنک رانده و گفته بود که با این پاسبان وفادار شاه که مثل سک پشت در او میخوابد و حراست میکند چه کار دارند این آدم عامی است که در موقعی که با مظفرالدین‌شاه به روسیه رفته بود همیشه در موقع معرفی خود برجال روس که میخواست اصطلاح روسی بگوید بخود مینستر دراوا بجای مینستر دوارا میگفت یعنی بجای وزیر دربار وزیر چوب و هیزم.
کشمکش بین دربار و ملت و مجلس ۲۰ روز طول کشید و شاه شهر را بحالت نظامی درآورده و دست باقداماتی میزد و در حالیکه ملت و مجلس دور کردن چند نفر را از حوالی دربار میخواست که از آن جمله بود شاپشال و امیر بهادر جنک (که بسفارت روس پناه برده و متحصن شده بود شاه هم تبعید چند نفر از سران ملت را باصرار میخواست و حتی قصد توقیف آنان را داشت و یکی را که میرزا سلیمان‌خان میکده باشد گرفتار و حبس نمود و باقی که ملک‌المتکلمین و آقا سیدجمال‌الدین و میرزاجهانگیرخان مدیر صوراسرافیل و دهخدا و میرزا داودخان علی‌آبادی و مساوات و غیرهم بودند (گمان میکنم بهاءالواعظین هم در آن میان بود) از بیم گرفتاری در مجلس شوری متحصن شدند و در اطاق فوقانی مغربی باغ اندرون مجلس (که حالا جزو مطبعهٔ مجلس شده) مقیم بودند. عاقبت روز ۲۳ جمادی‌الاولی قزاقها از صبح خیلی زود مجلس را محاصره نموده و چنانکه داستان آن معروف است مجلس را توپ‌باران کردند.
داستان آن ۲۰ روز کشمکش شدید بین روز بیرون رفتن شاه از تهران و توپ‌بستن مجلس خود بسیار پرحوادث و قصّهٔ درازی است. مجلس هیأتی پیش شاه فرستاد و شرحی نوشت که شاید غائله را بخواباند. مشروحه مجلس بقلم مرحوم مستشارالدوله بود و عبارتی که در آنجا آمده بود مبنی بر آنکه سالیان دراز مملکت ایران با استبداد اداره میشد و سرنوشت مردم «بسته بود بموئی موسوم باراده ملوکانه» شاه را خوش نیامده و بر غیظ او افزود.
- ↑ در جمله معترضه بی‌مزه نیست گفته شود که میرزا آقاخان، آن اوقات جان داود را احضار کرد و باو گفت آقامیرزا داود آیا این صحیح است که می‌گویند فرنگیها سطح کره زمین را روی کاغذ آورده و نقش کرده‌اند جواب داد بلی قربان صحیح است میرزا آقاخان گفت پس یک نسخه از آن کاغذ را بیاور به‌بینیم و وقتیکه جان داود یک نقشه جغرافیائی پیش او برده و گسترد وی پرسید حالا بگو به‌بینم که این امریکا که می‌گویند کجای این نقشه است مشارالیه تعظیمی کرده و گفت قربان میل مبارک بکجا است که آنجا باشد؟؟! این حکایت را مرحوم مؤتمن‌الملک (میرزا حسین خان پیرنیا) برای اینجانب روایت کرد و البته صحت و سقم آن بعهدهٔ او یا در واقع بعهده راوی اصلی است که برای او حکایت کرد.