چهار مقاله/مقدمه مصحح/ترجمه حال مصنف
و در باب مجمع‌النوادر گوید:
«مجمع‌النوادر فارسی لنظام الدین ابی الحسن احمد بن عمر
بن علی الملکی (کذا!) العروضی السمرقندی المتوفی سنة »
اما تاریخ تألیف چهار مقاله اگرچه در ضمن کتاب مذکور
نیست ولی قطعاً مؤخر از سنه ۵۵۲ که سال وفات سلطان سنجر
سلجوقی نبوده چه از ضمن کتاب معلوم می‌شود که سلطان سنجر
در وقت تألیف کتاب در حیات بوده است از جمله در صفحه
۴۶ در حق وی اینطور دعا میکند «اطال الله بقاءه و ادام الی
المعالی ارتقاءه» و در صفحهٔ ۹۷ در حق وی و سلطان علاءالدین
غوری اینطور «خلدالله ملکهما و سلطانهما» و از طرف دیگر
مصنف در ضمن تعداد کتب انشا که دبیران را خواندن و حفظ نمودن
آن لازم است از جمله مقامات حمیدی را می‌شمرد (ص ۱۵)،
و چون تاریخ تألیف مقامات حمیدی در سنهٔ ۵۵۱ هجری است[۱] معلوم می‌شود تألیف کتاب مقدم بر سنهٔ ۵۵۱ نیز نبوده پس تاریخ تألیف آن محصور می‌شود بین سنه ۵۵۱-۵۵۲.
«ترجمهٔ حال مصنف»
مصنف کتاب ابوالحسن نظام‌الدین یا نجم‌الدین احمد بن عمر بن علی سمرقندی معروف بنظامی عروضی از شعرا و نویسندگان قرن ششم هجری معدود است، از شعر وی اکنون جز چند قطعه هجا که چندان پایهٔ شعری ندارد چیری بدست نیست ولی در نثر مقام بس عالی داشته و چهار مقالهٔ او چنانکه سابق اشارت شد یکی از بهترین نمونهٔ انشاء پارسی است، گذشته از شیوهٔ شاعری و صنعت دبیری در فن طب و نجوم نیز مهارتی بسزا داشته و دو حکایتی که در آخر مقالهٔ سوم و چهارم (صفحهٔ ۷۴-۷۵ ، ۹۷-۹۹) ذکر میکند اقوی شاهد این مقال است، از ترجمهٔ حال مصنف و تاریخ تولد و سنهٔ وفات وی هیچگونه اطلاعی نداریم معلومات ما در خصوص وی منحصر است در دو فقره یکی آنچه از تضاعیف خود چهار مقاله استنباط می‌شود دیگر آنچه صاحبان تذکره در ترجمهٔ حال وی نوشته‌اند، اما فقرهٔ اولی خلاصهٔ آن از قرار ذیل است:
اولاً نظامی عروضی از ملازمان و مخصوصان ملوک غوریه بوده است و چهار مقاله را بنام یکی از شاهزادگان این سلسله ابوالحسن حسام‌الدین علی تألیف نموده و بتصریح خود در وقت تألیف این کتاب چهل و پنج سال بوده که بخدمتگذاری این خاندان موسوم بوده است (ص ۳)، و در مقالهٔ دوم خود را از جملهٔ شعرای چهارگائهٔ می‌شمرد که نام ملوک غور بواسطهٔ ایشان مخلد گردیده است (ص ۳۲).
ملوک غوریه که ایشان را ملوک شنسبانیه و آل شنسب[۲] نیر گویند دو طبقه بوده‌اند.
اول ملوک غوریه بمعنی اخص که در خود غور سلطنت نموده و پایتخت ایشان فیروزکوه و دارای لقب رسمی «سلطان» بودند (از حدود سنهٔ ۵۴۳-۶۱۲)، و از مشاهر این طبقه سلطان
علاءالدین حسین غوری معروف بجهانسوز است که مصنف مکرر
نام او را در این کتاب برده و در وقت تألیف کتاب حیات داشته
است، در سنهٔ ۵۴۷ ویرا با سلطان سنجر سلجوقی در حدود هرات
محاربه دست داد غوریان شکست خوردند و سلطان علاءلدین اسیر
شد و آن واقعه معروفست از جمله کسانی که در معسکر سلطان
علاءالدین در این جنگ حضور داشتند نظامی عروضی بود که در
ملازمت مخدومین خود ملوک بامیان آتی‌الذکر در جزء سیاهی
لشکر غور در این محاربه حاضر شده بود پس از شکست لشکر
غور مصنف از ترس جان مدتی مدید در هرات متواری بسر میبرده
و دو حکایتی که در آخر مقالهٔ سوم و چهارم ذکر میکند راجع
بدین مدت اختفاء اوست (ص ۷۴-۷۵، ۹۷-۹۹).
دوم ملوک بامیان‌اند که از جانب سلاطین غوریه سابق‌الذکر بحکومت ارثی بامیان و طخارستان واقعه در شمال غور منصوب بودند، و ایشان را فقط بلقب «ملک» میخواندند و حق تلقب بسلطان نداشتند، [۳] و از قرار معلوم مصنف از مخصوصان این طبقه از ملوک غوریه بوده نه طبقهٔ اولی، و اولین پادشاه این سلسله ملک فخرالدین مسعود بن عزالدین حسین برادر سلطان علاءالدین جهانسوز است که تا حدود سنه ۵۵۸ در حیات بوده است و نام وی در دیباچه و خاتمهٔ کتاب مذکور است، دومین ایشان ملک شمس‌الدین محمد پسر ملک فخرالدین مسعود مذکور است که تا حدود سنهٔ ۵۸۶ در حیات بوده است و در واقعهٔ شکست سلطان علاءالدین از سلطان سنجر و اسیر شدن او وی نیز گرفتار شد و پنجاه هزار دینار خود را فدیه داده خلاص گردید و نظامی عروضی در خصوص تعیین روز ورود مال فدیه بهرات استخراجی از احکام نجومی نموده و مطابق با واقع اتفاق افتاده و این تصادف را از جمله مفاخر خود در این کتاب ذکر کرده است (ص ۷۴--۷۵)، و شاهزاده ابوالحسن حسام‌الدین علی که مخدوم مخصوص مصنف و تألیف این کتاب بنام اوست پسر فخرالدین مسعود و برادر شمس‌الدین محمد مذکور است، و هر چند از تعبیر مصنف از او «بپادشاه وقت» و «که امروز افضل پادشاهان وقت است» توهم میرود که وی نیز یکی از ملوک غوریه بوده ولی در واقع وی هیچوقت بپادشاهی و حکمرانی نرسید و ظاهراً مرادش از پادشاه شاهزاده بوده است.
از چندین موضع کتاب که مصنف اشاره بوقایع راجعهٔ بخود می‌نماید با تعیین زمان و مکان معلوم می‌شود که شهرت مصنف در نصف اول قرن ششم هجری بوده و تولدش قطعاً مدتی قبل از سنهٔ ۵۰۰ و اقلاً تا حدود سنهٔ ۵۵۰ در حیات بوده است، خلاصهٔ آن اشارات از قرار ذیل است:
در سنهٔ ۵۰۴ که وی هنوز در سمرقند مسقط‌الرأس خود بوده بعضی معلومات در خصوص رودکی شاعر از دهقان ابو رجا شنیده (ص ۳۸).
در سنهٔ ۵۰۶ در شهر بلخ بخدمت عمر خیام رسیده و در مجلس انس پیشگوئی خیام را در باب قبر خود شفاهاً از وی استماع نموده است (ص ۷۱).
در سنهٔ ۵۰۹ در هرات بوده‌است (ص ۵۰)
در سنهٔ ۵۱۰ از هرات بقصد انتجاع باردوی سلطان سنجر که در حوالی طوس مقام کرده بود پیوسته و در آنجا بخدمت ملک الشعراء معزی رسیده و شعر خود را بر او عرضه داشته معزی او را تشویق نموده و دلداری داده و شرحی در کیفیت احوال خود برای وی ذکر نموده‌است (ص ۴۶–۴۹)، و در همین سفر در طوس قبر فردوسی را زیارت کرده (ص ۵۷-۵۸)، و نیز در همین سنه او را در نیشابور می‌یابیم (ص ۱۰)
در سنهٔ ۵۱۲ باز در نیشابور بوده (ص ۷۸)، و همچنین در سنهٔ ۵۱۴ که در آنجا از معزی حکایتی راجع بسلطان محمود و فردوسی شنیده (ص ۵۶–۵۸)، و گویا در این چهار پنج سال همه را در نیشابور اقامت داشته‌است.
در سنهٔ ۵۳۰ مجدداً بنیشابور رفته و قبر عمر خیام را زیارت کرده و برأی العین تحقیق مقال او را در بیست و چهار سال قبل که هر بهار باد شمال بر گور وی گل افشان کند مشاهده کرده‌است (ص ۷۱)
در سنهٔ ۵۴۷ که مابین سلطان سنجر سلجوقی و سلطان علاءالدین غوری در صحرای اَوبه در حدود هرات محاربه واقع شد مصنف نیز چنانکه گفتیم در لشکر غوریان حضور داشته و پس از شکست غوریه مدتی طویل در هرات مختفی گشته‌است (ص ۷۴-۷۵، ۹۷-۹۹).
از تتبع و تصفح دقیق چهار مقاله معلوم می‌شود که نظامی عروضی با وجود علو مقام وی در فضایل و تقدم وی در فنون ادبیه در فن تاریخ ضعفی نمایان داشته و اغلاط تاریخی از قبیل تخلیط اسماء اشخاص مشهور بیکدیگر و تقدیم و تأخیر سنوات و عدم دقت در ضبط وقایع و نحو ذلک از وی بسیار صادر شده و ما در حواشی این کتاب بر حسب وسع بتوضیح آن اشتباهات پرداخته‌ایم و نمونه را در اینجا نیز اشارهٔ اجمالی ببعضی از آنها می‌کنیم:
(۱–۷) فقط در دو حکایت متعلق باسکافی دبیر آل سامان ویرا چندین سهو عظیم روی داده که از هیچ‌کس مغتفر نیست و از مثل مصنف کسی بطریق اولی:
اولاً، اسکافی را دبیر نوح بن منصور بن نوح بن نصر بن احمد سامانی فرض کرده و حال آنکه وی دبیر جد او نوح بن نصر بوده و قریب بیست سال قبل از جلوس او وفات نموده و زمان او را اصلاً در نیافته (ص ۱۶-۱۹، ۱۰۳).
ثانیاً، الپتکین مؤسس دولت غزنویه را معاصر نوح بن منصور مذکور دانسته و حال آنکه وی نیز مدتی طویل قبل از جلوس او وفات یافته و اصلاً زمان پادشاهی او را درک نکرده (ص ۱۶-۱۷، ۱۰۳-۱۰۴).
ثالثاً، فرض کرده که سبکتکین باتفاق سیمجوریان لشکر بخراسان کشید و با الپتکین حرب کرد و حال آنکه الپتکین سی و اند سال قبل از این واقعه وفات یافته بود و آنگهی لشکرکشی سبکتکین خود برای جنگ با سیمجوریان بود نه باتفاق ایشان و این از مشهورات وقایع تاریخ است (ص ایضاً).
رابعاً، سردار معروف سامانیان ابو علی احمد بن محتاج چغانی را (علاوه بر تخلیطی که در نام و بلد و منصب او کرده و از او بابو الحسن علی بن محتاج الکشانی حاجب‌الباب تعبیر میکند) معاصر با نوح ابن منصور سامانی دانسته و حال آنکه وی قریب بیست و دو سال قبل از جلوس او وفات نموده و اصلاً زمان پادشاهی او را درنیافته (ص ۱۶، ۱۰۴–۱۰۵)،
خامساً، ابو علی بن محتاج مذکور را معاصر با لشکرکشی سبکتکین بخراسان فرض کرده و حال آنکه وی سی و نه سال قبل از این واقعه وفات یافته (ص ایضاً).
سادساً، ماکان بن کاکی را معاصر نوح بن منصور بن نوح بن نصر ابن احمد سامانی دانسته و حال آنکه وی معاصر جد پدر او نصر بن احمد بوده و سی و نه سال قبل از جلوس او وفات یافته و اصلاً زمان پادشاهی او را درک نکرده (ص ۱۷-۱۹، ۱۰۵).
سابعاً، سردار لشکر سامانیانرا که با ماکان بن کاکی جنگ نمود و او را بکشت تاش سپهسالار دانسته و حال آنکه باتفاق مورخین سردار آن جنگ ابو علی بن محتاج چغانی بوده (ص ۱۵–۱۶٬۱۰۶)،
و سهوهای عظیم و تخلیطات مضحک مصنف را در این دو حکایت بهیچ چیز مانند نتوان کرد جز بدان لطیفه که زمخشری در ربیع‌الأبرار آورده و هی هذه:
«شهد سلمی الموسوس عند جعفر بن سلیمان علی رجل فقال اضلحک الله ناصبی رافضی قدری مجبر شتم الحجاج بن الزبیر الذی هدم الکعبة علی علی بن ابی سفیان فقال له جعفر لا ادری علی ای شئ احسدک اعلی علمک بالمقالات ام علی معرفتک بالأنساب فقال اصلح الله الأمیر ما خرجت من ۲۴ الکتاب حتی حذقت هذا کله»
(۸) حسن بن سهل را با برادرش فضل بن سهل اشتباه کرده و حسن بن سهل را ذو الریاستین می‌خواند و حال آنکه ذو الریاستین لقب برادرش فضل بن سهل است نه حسن بن سهل، و بوران زوجهٔ مأمون را دختر فضل بن سهل می‌داند و حال آنکه وی دختر برادرش حسن بن سهل است نه فضل بن سهل (ص ۲۳، ۱۰۹-۱۱۰).
(۹) سلطان مسعود سلجوقی را با سلطان سنجر اشتباه نموده و لشکر کشیدن المسترشد بالله را بقصد جنگ با سلطان سنجر دانسته و حال آنکه باتفاق مورخین بقصد جنگ با سلطان مسعود بود نه با سلطان سنجر (ص ۲۵-۲۶، ۱۱۱).
(۱۰) ایلک خان از ملوک خانیهٔ ماوراءالنهر را ببغرا خان از همان طبقه اشتباه کرده و بغرا خان را معاصر سلطان محمود غزنوی دانسته و حال آنکه معاصر او ایلک خان بود (ص ۲۸-۲۹، ۱۲۱-۱۲۳).
(۱۱) دو سه سهو تاریخی در فصل راجع بمسعود سعد سلمان نموده که چون از مشهورات وقایع تاریخی نیست از تعداد آنها در اینجا صرف نظر نمودیم رجوع کنید بحواشی این کتاب (ص ۵۰-۵۲، ۱۷۸-۱۸۲).
(۱۲) پنج شش غلط بزرگ فقط در دو سطر راجع بحکایت شخص مجعول موسوم بامیر شهاب‌الدین قتلمش الب غازی (ص ۵۱ س ۲۲–۲۳) نموده که بهیچوجه قابل اصلاح نیست و از همه غریب‌تر آنست که مصنف خود در این واقعه ادعای سماع شفاهی میکند، و از کثرت غرابت این ۲۰ اغلاط عقیدهٔ بنده بعد از امعان نظر دقیق بر آن شد که دستی از خارج در این موضع از کتاب برده شده‌است و تفصیل این مسئله در حواشی کتاب مسطور است (ص ۱۸۲–۱۸۴).
یعقوب بن اسحق کندی معروف بفیلسوف عرب را که خود و آباء و اجداد وی همه از اشهر مشاهیر مسلمین و همه حکام و عمال خلفای بنی امیه و بنی عباس بوده‌اند و جد وی اشعث بن قیس از صحابهٔ حضرت رسول بود یهودی دانسته و بر چنین اساس واهی یک حکایت طویل عریض که از اول تا بآخر از اکاذیب روات و خرافات قصاص است بنا نهاده (ص ۶۲-۶۴، ۲۰۳-۲۰۴).
(۱۴) قتل خواجه نظام‌الملک طوسی را بدست باطنیه در بغداد دانسته و حال آنکه باتفاق مورخین در نهاوند بود (ص ۷۰، ۲۰۷).
(۱۵) محمد بن زکریای رازی طبیب معروف را معاصر منصور بن نوح سامانی دانسته و حال آنکه وی اقلاً سی سال قبل از جلوس منصور وفات یافته‌است و بر چنین امری باطل و بنیانی متزلزل یک حکایت بلند بالای مجعولی مبتنی ساخته (ص ۸۲-۸۵، ۲۴۰-۲۴۱).
(۱۶–۱۷) علاء‌الدولة بن کاکویه را بشمس‌الدولة بن فخرالدولهٔ دیلمی اشتباه نموده و شیخ ابو علی سینا را وزیر علاء‌الدوله فرض کرده و حال آنکه وی وزیر شمس‌الدوله بود، و دیگر آنکه وزارت شیخ را در ری فرض کرده و حال آنکه در همدان بود (ص ۸۰، ۲۵۱).
این بود خلاصهٔ آنچه از خود چهار مقاله راجع بترجمهٔ حال مصنف استنباط می‌شود، اما آنچه صاحبان تذکره در این خصوص نوشته‌اند متضمن هیچ مطلب تازهٔ نیست و همه بعادت معهود از یکدیگر نقل کرده‌اند لهذا ذکر همهٔ مسطورات ایشان در اینجا خالی از فائده است ولی برای آنکه مطالعه کنندگان محتاج برجوع بتذکرها نباشند ما فقط بنقل مرقومات چهار نفر از ایشان که قدیمتر و نسبتاً معتبرتراند اکتفا می‌نمائیم:
قدیمترین کتابی که ترجمهٔ حالی از نظامی عروضی نوشته لباب‌الألباب نورالدین محمد عوفی است که در حدود سنهٔ ۶۱۷ یعنی قریب شصت سال بعد از این کتاب تألیف شده ولی افسوس که عوفی با وجود این همه قرب عهد هیچ معلوماتی در باب صاحب ترجمه نمی‌دهد و از سجع و جناس خنک بچیز دیگر نمی‌پردازد عین عبارت او اینست:[۴]
«الأجل نجم‌الدین نظامی عروضی سمرقندی، نظم نظامی عروضی که نقود و عروض طبع او نتیجهٔ کان را تعبیر کند سلک درری است که عقد ثریا را تزبیف و کمر جوزا را تحقیر کند، اکثر شعر او مثنوی است و از متقدمان صنعت است از اشعار او آنچه در خاطر بود تحریر افتاد الخ».
اینجا شروع میکند بذکر اشعار او که عبارت است از پنج قطعه مرکب از بیست فرد شعر که چون همه هزل و هجاء و بعلاوه سخیف و سست است مراعات ادب را از ذکر آن در اینجا صرف نظر نمودیم، و در موضعی دیگر از کتاب در ترجمهٔ حال رودکی این دو بیت را نسبت بنظامی عروضی می‌دهد:[۵]
| ای آنکه طعن کردی در شعر رودکی | این طعن کردن تو ز جهل است و کودکیست | |||||
| کان کس که شعر داند داند که در جهان | صاحب قران شاعری استاد رودکیست | |||||
و درجهٔ متوسط او را در شعر از همین دو بیت می‌توان حدس زد. بعد از عوفی حمدالله مستوفی در تاریخ گزیده که در سنهٔ ۷۳۰ تألیف شده در آخر کتاب در فصل مخصوص بشعرا ترجمهٔ حال مختصری از او نوشته عین عبارت او اینست:
«نظامی عروضی، معاصر نظامی گنجهٔ بود و کتاب مجمع‌النوادر از مصنفات اوست اشعار خوب دارد گویند سلطان از او پرسید نظامی غیر از تو کیست گفت
| در جهان سه نظامیئیم ای شاه | که جهانی ز ما بافغانند» | |||||
الی آخر ابیات که در آخر مقالهٔ دوم ص ۵۹ مسطور است.
پس از او در تذکرةالشعراء دولتشاه سمرقندی که در سنهٔ ۸۹۲ تألیف شده در ترجمهٔ حال او می‌نویسد:[۶]
«ذکر مقبول‌الملوک نظامی عروضی سمرقندی، مردی اهل فضل بوده و طبعی لطیف داشته از جمله شاگردان معزی است و در علم شعر ماهر بوده داستان ویس و رامین را بنظم آورده و گویند که آن داستان را شیخ بزرگوار نظامی گنجوی نظم کرده قبل از خمسه، و کتاب چهار مقاله از تصانیف نظامی عروضی است و آن نسخه‌ایست بغایت مفید در آداب معاشرت و حکمت عملی و دانستن آئین خدمت ملوک و غیر ذلک و این بیت از داستان ویسه و رامین که از نظم نظامی عروضی است آورده می‌شود تا وزن ابیات آن نسخه معلوم گردد
| از آن خوانند آرش را کمان‌گیر | که از آمل بمرو انداخت او تیر» | |||||
و در موضعی دیگر در ترجمهٔ حال نظامی گنجوی گوید:[۷]
«و شیخ قبل از خمسه در اوان شباب داستان ویسه و رامین را بنام سلطان محمود بن محمد ملکشاه بنظم آورده و بعضی گویند آنرا نظامی عروضی نظم کرده درست آنست که نظم شیخ بزرگوار نظامی است چه از روی تاریخ نظامی عروضی در عهد سلطان ملکشاه بوده است و شک نیست که داستان ویسه و رامین را بنام سلطان محمود نظم کرده‌اند و این بعهد نظامی اقرب است».
و باجماع مورخین و ارباب تذکره نظم ویس و رامین از فخرالدین اسعد گرگانی است نه از نظامی عروضی و نه از نظامی گنجوی،[۸] حاجی خلیفه رفع نزاع را جمع بین‌القولین نموده و نظم ویس و رامین را هم بفخری گرگانی و هم بنظامی عروضی نسبت داده یعنی بدو نظم از آن قائل شده است،[۹] و این خطا افحش از خطای دولتشاه است.
بعد از دولتشاه امین احمد رازی در تذکرۀ هفت اقلیم که در سنۀ ۱۰۰۲ تألیف شده و بترتیب اسماء بلاد است در ذیل «سمرقند» می‌نویسد:
«نظام‌الدین احمد بن علی العروضی، از نیکو طبعان زمان خود بوده و در آن عصر نظمش نتیجۀ کان را تعییر دادی و نثرش عقد ثریا را تحقیر نمودی و او در مثنوی از متقدمان صنعت است و چند تألیف در آن پرداخته مجمع‌النوادر و چهار مقاله در نثر از مصنفات اوست نور الدین محمد عوفی در تذکرۀ خود ویرا در سلک شعراء سلطان طغرل بن ارسلان سلجوقی نوشته[۱۰] اما در چهار مقاله خود را از منتسبان ملوک غور شمرده …» در اینجا عین حکایت اخیر از مقالهٔ سوم را نقل میکند پس از آن بذکر اشعار او می‌پردازد که همانهاست که در لباب‌الألباب مسطور است جز یک قطعه:
| سلامت زیر گردون گام ننهاد | خدا راحت در این ایام ننهاد | |||||
| ز گردون آرمیده چون بود خلق | که خود ایزد در او آرام ننهاد | |||||
| جهان بر وفق نام خود جهانست | خرد او را گزاف این نام ننهاد | |||||
| خنک آنرا که از میدان ارواح | قدم در عالم اجسام ننهاد | |||||
باقی تذکره‌نویسان هرچه در خصوص وی نوشته‌اند تکرار ما تقدم و در نقل آن هیچ فائدهٔ جز اتلاف وقت نیست.
نسخ چهار مقاله
برای تصحیح متن کتاب سه نسخهٔ خطی و یک نسخهٔ چاپی در دست بود بدین تفصیل:
(۱) نسخهٔ محفوظه در کتابخانهٔ موزهٔ بریطانیه در لندن که فی الجمله نسبت بسایر نسخ مصحح و مضبوط است و این نسخه در سنهٔ ۱۰۱۷ هجری استنساخ شده‌است،[۱۱] و از این نسخه در حواشی این کتاب بحرف (آ) تعبیر می‌شود.
(۲) نسخهٔ دیگر در موزهٔ بریطانیه که در سنهٔ ۱۲۷۴ هجری نوشته شده و در صحت و سقم متوسط است[۱۲] و از این نسخه بحرف (ب) تعبیر می‌شود.
(۳) متن چاپی که در سنهٔ ۱۳۰۵ در طهران بطبع رسیده و این نسخه بغایت سقیم و مغلوط است و ناشر آن تصرفات من عندی
- ↑ چنانکه صریحاً در دیباچهٔ دو مقامات حمیدی مطبوع در طهران و کانپور و در کشف‌الظنون حاجی خلیفه و در یکی از دو نسخهٔ مقامات حمیدی محفوظه در موزهٔ بریطانیه مسطور است، ولی در دیباچهٔ یک نسخهٔ دیگر از مقامات موزهٔ بریطانیه تاریخ تألیف مذکور نیست و اگر عدم ذکر تاریخ در این نسخه بتفصیلی که در صفحهٔ ۹۷-۹۸ شرح داده شده باعث شک و تردیدی در باب تاریخ تألیف مقامات گردد در هر صورت تألیف چهار مقاله مقدم بر سنه ۵۴۷ که دو مرتبه صریحاً در اثناء کتاب (ص ۷۴، ۹۷) ذکر شده نبوده است پس بطور قطع و یقین تاریخ تألیف آن محصور می‌شود بین سنهٔ ۵۴۷-۵۵۲.
- ↑ نسبت بجد اعلای ایشان شنسب نام که بزعم مورخین ایشان معاصر علی بن ابی طالب علیه‌السلام بوده و بر دست آن حضرت ایمان آورده و از وی عهد و لوائی ستده است (طبقات ناصری طبع کلکته ص ۲۹ ببعد و تاریخ جهان‌آرای قاضی احمد غفاری نسخهٔ موزهٔ بریطانیه [شرقی ۱۴۱ ورق ۱۱۶])
- ↑ در ایران و متعلقات آن حکمرانان ولایات و ممالکی را که استقلال کلی نداشته بلکه باجگذار پادشاهان مستقلهٔ دیگر بودند ولی حکومت ایشان ارثی و اباً عن جد بوده «ملک» میخوانده‌اند و این لقب را نیز سلاطین مستقله بدیشان عطا میکرده‌اند، و پادشاهان مستقله از قبیل غزنوبه و سلجوقیه و غوریه فیروزکوه و خوارزمشاهیه دارای لقب رسمی «سلطان» بودند و غالباً این لقب بایستی از دارالخلافهٔ بغداد برای ایشان فرستاده شود، و چون اول کسی که خود را «سلطان» خواند سلطان محمود غزنوی بود بشرحی که در کتب تواریخ مذکور است لهذا ملوک سابق بر غزنوبه را چون صفاریه و سامانیه و دیالمه کسی بلقب سلطان خوانده است، و بعد از فتع بغداد بدست مغول و انقراض خلافت عربیه این نظم و ترتیب مانند بسی از نظامات و ترتیبات دیگر از میان رفت و مفهوم مصطلح این دو لقب با یکدیگر مختلط گردید و اینجا جای تفصیل این مسأله نیست.
- ↑ لباب‌الالباب طبع پروفسور ادوارد برون ج ۲ ص ۲۰۷-۲۰۸،
- ↑ ایضاً ج ۲ ص ۷،
- ↑ تذکرةالشعراء دولتشاه سمرقندی طبع پروفسور برون ص ۶۰،
- ↑ ایضاً، ص ۱۳۰،
- ↑ رجوع کنید بلباب الالباب عوفی ج ۲ ص ۲۴۰ و تاریخ گزیده در آخر کتاب در فصل شعرا و هفت اقلیم در ذیل «جرجان» و مجمع‌الفصحاء ج ۱ ص ۳۷۵ و ریو در فهرست نسخ فارسیهٔ موزهٔ بریطانیه ج۲ ص ۸۲۲ و غیرهم،
- ↑ حاجی خلیفه طبع فلوگل ح ۶ ص ۴۶۸،
- ↑ سهو است عوفی فقط او را در جزء شعرای ماوراءالنهر که معاصر سلجوقیه بوده‌اند شمرده و تعیین نام نکرده است.
- ↑ علامت این نسخه در کتابخانه اینست: Or. 3507
- ↑ علامت این نسخه اینست Or.2955