چهار مقاله/مقدمه مصحح/نسخ چهار مقاله
در اینجا عین حکایت اخیر از مقالهٔ سوم را نقل می‌کند پس از آن بذکر اشعار او می‌پردازد که همانهاست که در لباب‌الألباب مسطور است جز یک قطعه:
| سلامت زیر گردون گام ننهاد | خدا راحت در این ایام ننهاد | |||||
| ز گردون آرمیده چون بود خلق | که خود ایزد در او آرام ننهاد | |||||
| جهان بر وفق نام خود جهانست | خرد او را گزاف این نام ننهاد | |||||
| خنک آنرا که از میدان ارواح | قدم در عالم اجسام ننهاد | |||||
باقی تذکره‌نویسان هرچه در خصوص وی نوشته‌اند تکرار ما تقدم و در نقل آن هیچ فائدهٔ جز اتلاف وقت نیست.
نسخ چهار مقاله
برای تصحیح متن کتاب سه نسخهٔ خطی و یک نسخهٔ چاپی در دست بود بدین تفصیل:
(۱) نسخهٔ محفوظه در کتابخانهٔ موزهٔ بریطانیه در لندن که فی الجمله نسبت بسایر نسخ مصحح و مضبوط است و این نسخه در سنهٔ ۱۰۱۷ هجری استنساخ شده‌است،[۱] و از این نسخه در حواشی این کتاب بحرف (آ) تعبیر می‌شود.
(۲) نسخهٔ دیگر در موزهٔ بریطانیه که در سنهٔ ۱۲۷۴ هجری نوشته شده و در صحت و سقم متوسط است[۲] و از این نسخه بحرف (ب) تعبیر می‌شود.
(۳) متن چاپی که در سنهٔ ۱۳۰۵ در طهران بطبع رسیده و این نسخه بغایت سقیم و مغلوط است و ناشر آن تصرفات من عندی بسیار در آن نموده بطوریکه با سایر نسخ تفاوت فاحش پیدا کرده‌است، و از مقابلهٔ دو نسخهٔ سابق با این متن چاپی معلوم می‌شود که این هر سه نسخه باصطلاح اینجا از یک «فامیل»اند یعنی یا همه از روی یک نسخهٔ رابعی استنساخ شده یا آنکه از روی یکدیگر نوشته شده‌اند زیرا که تقریباً همان غلطها و همان زیاده و نقصانها (قطع نظر از تصرفات دستی نسخهٔ چاپ طهران) در هر سه نسخه در همهٔ مواضع دیده می‌شود و از این نسخه بحرف (ط) یعنی نسخهٔ طهران تعبیر می‌شود.
(۴) نسخهٔ که برای جناب پرفسور ادوارد برون از روی نسخهٔ عاشر افندی در اسلامبول استنساخ نموده‌اند و اصل نسخهٔ اسلامبول در سنهٔ ۸۳۵ هجری هجری در هرات نوشته شده‌است[۳] و این نسخه با سایر نسخ از حیث صحت و زیاده و نقصان تفاوت کلی دارد و غالباً سطور و جمل بلکه بعضی جاها یک فصل بتمامه (ص ۹۶-۹۷) در این نسخه موجود است که از نسخ ثلثهٔ دیگر مفقود است ولی برعکس یک سقط بزرگی در این نسخه هست که معلوم نیست در اصل نسخهٔ اسلامبول بوده یا آنکه ناسخی که برای پرفسور برون استنساخ کرده از قلم انداخته است و آن سقط شروع می‌شود از صفحهٔ ۴۷ سطر ۴ از این متن چاپی حاضر و ختم می‌شود بصفحهٔ ۵۶ سطر ۲۴، و علامت این نسخه در حواشی این کتاب حرف (ق) است یعنی نسخهٔ قسطنطینیه، و بواسطهٔ قدم این نسخهٔ و بعد آن بهمین نسبت از تصحیف نساخ اساس طبع این کتاب همین نسخه قرار داده شد مگر در مواضع مشکوکه یا معلومة الخطا که در آنصورت از روی سایر نسخ یا مظان دیگر تصحیح گردید و تمام اختلافات قراءات نسخ دیگر در آخر کتاب بطبع رسیده است.
کیفیت طبع این کتاب
در چهار پنج سال قبل که این بنده بلندن آمدم و سعادت مرا بخدمت جناب مستطاب فاضل علامهٔ مستشرق پرفسور ادوارد برون دام ظله‌العالی معلم السنهٔ شرقیه در دارالفنون کمبریج از ممالک انگلستان رهنمونی نمود و تشرف شناسائی آن بزرگوار حاصل آمد ایشان تصحیح و طبع متن چهار مقاله را (که چهار پنج سال قبل در سنهٔ ۱۸۹۹ مسیحی خودشان آنرا بزبان انگلیسی ترجمه و طبع نموده بودند) باینجانب تکلیف فرمودند این بنده نیز که منتهای آمال خود را در خدمت بزبان وطن عزیز خود می‌دانستم و موقعی از این بهتر و مشوقی از ایشان بزرگتر و بزرگوارتر نمی‌یافتم با کمال منت این تکلیف را پذیرفتم و فی‌الفور شروع در کار نمودم و ابتدا گمان می‌کردم که در اندک زمانی منتهی پنج شش ماه مثلاً آن کار بانجام خواهد رسید ولی بمحض شروع در عمل معلوم شد که آن تصوری خام بوده‌است زیرا که متن کتاب بواسطهٔ کثرت تصحیفات و تصرفات نساخ که در ایران غالباً از علم و ادب تهی‌دست می‌باشند بمرور زمان از وقت تألیف الی حال که قریب هشتصد سال است بکلی فاسد و خراب گشته و غالب اعلام رجال و اسماء اماکن و کتب و ارقام سنوات تصحیف و تحریف شده‌است و معلوم است که مدار افاده و استفاده از کتب تاریخ فقط در صحت اعلام و ارقام است و اگر ایندو فقره فاسد و طرف وثوق نباشد کتاب تاریخ مانند جسم بی‌جان و نقش بر ایوان است و جز حکایات افسانه‌مانند که نه زمان آن معلوم است نه مکان آن